एसईईको नतिजा आयो नि !

भर्खरै एसईईको नतिजा आएको छ । देश बधाईमय, लड्डुमय र चकलेटमय भएको छ । सामाजिक सञ्जालले भरपूर व्यापारिक विषय पाएका छन् । अब विज्ञापनहरूको झरी लाग्ने छ र शिक्षाको सुन्दर रोपाईँ हुने छ । अब तँछाडमछाड हुने छ, विद्यार्थीहरूलाई लोभ्याउने होडबाजी चल्ने छ ।

यो त्यति विस्मयकर कुरा नै के भयो र जब विश्व नै होडबाजीको नाट्यशाला बनेको छ भने ? चार जीपिए, यो ग्रेड, त्यो ग्रेड … अब जतासुकै गुणस्तरीयताका होर्डिङ्बोर्डहरू झुण्डिने छन्, अब सायद केहीदिन देशको शिक्षाको स्तर र स्थितिका बारेमा गम्भीर चिन्तन मनन हुने छन्, सायद आरोप प्रत्यारोपहरू हुने छन्, बाक्लो वर्षा हुने छ, खोलाहरू उर्लने छन् ।

अनि फेरि घाम लाग्ने छ र जीवन सन्चोसँग चलिरहने छ । किनकि एउटा परीक्षा त भएको हो ! अरू के नै भएको हो र ? जीवनमा पलपल परीक्षा चलिरहन्छ, कुनै सानो कुनै ठुलो । तर त्यसको महत्व उत्तिकै उच्च हुन्छ । किनकि मानिसले आपूmलाई यस्तै घोषित अघोषित परीक्षाहरूकै लागि तयार पार्ने हो । त्यही तयारीबाट जीवन सिकाइ निर्माण हुन्छ ।

परीक्षा त्रास होइन, निश्चित यात्रापछिको मापन र स्वमूल्याङ्कन हो । परीक्षा प्रतिस्पर्धा हो, तर आफैसँगको । अरूसँग होइन । यात्रा अविरल र अविच्छिन्न मात्र हुँदैन, त्यहाँ निश्चित दूरीमा पाइलाहरूले विश्राम लिन्छन् र त्यही विश्रान्तिका बेला आपूmले तय गरेको बाटोका उपलब्धिहरूलाई जोखेर हेर्ने गरिन्छ । सिकाइ प्रक्रिया आमाको गर्भबाटै आरम्भ हुन्छ भने जीवनको सुई चलुञ्जेल हामी जाँचकीहरूबाट घेरिएका हुन्छौँ ।

सिकाइ कक्षाकोठाभित्र मात्रै हुन्छ भन्ठान्नु एउटा मिठो भ्रम हो, तथापि, औपचारिक शिक्षामा प्रविष्टि पाउनेहरूका लागि औपचारिक तवरमैँ जाँचिनु पनि जरुरी छ । किनकि वौद्घिक शिल्पीहरूले निर्माण गरेको यो समाजमा व्यक्तिको क्षमता र प्रतिभाले मात्रै थेग्दैन, निधारमा प्रमाणपत्र पनि टाँसेर उभिनु पर्दछ । त्यसका लागि बाजी लगाएको घोडाझैँ दगुर्नुपर्ने विडम्बना र सामाजिक आडम्बरको व्याप्ति सर्वत्र छँदैछ ।

डिभिजन, प्रतिशत, जीपिए, ग्रेडवृद्घि परीक्षा… भएभरका सुई शरीरभरि घोचेर हिँड्न वाध्य छन् विद्यार्थीहरू । उहिले गुरुकुलमा गुरु नै विद्यालय, महाविद्यालय, विश्वविद्यालय हुन्थे । उनको मूल्याङ्कन शिरोपर हुन्थ्यो । अहिले त्यो प्रचलनलाई हामीले भत्काइसक्यौँ । एउटा तिलस्मी क्षमता भएको विद्यार्थी अदृश्य स्थानमा बसेर अपरिचित व्यक्तिबाट जाँचिन्छ । यस्तो अश्वमेध यज्ञका लागि हामीलाई विद्यार्थी तयार पार्नु छ । शतकौँको प्रयासबाट निर्मित यो आडम्बरको आकास च्यात्न पनि समय लाग्छ । च्यात्ने क्रम आरम्भ नभएको होइन ।

यसो भन्दै गर्दा यसलाई विपरीत ध्रुबबाट पनि हेरौँ त ! कहिलेकाहीँ अचेलका यी आधुनिक तर्कहरू तर्ककै लागि फिँजारिएका शब्दका दुर्वोध जालहरूझैँ पनि लाग्छ । अरूसँगको तुलना र प्रतिस्पर्धालाई निमिट्यान्न पार्ने हो भने संसारको रित कस्तो होला ? न स्पर्धी बन्नु नराम्रो हो न त प्रतिस्पर्धा सधैँ नकारात्मक हुन्छ ।

सकारात्मक सोच भएकाहरूका लागि यो हौसला हो, अभैm ऊर्जावान् बन्ने प्रोत्साहन पनि हो । हामी हरेकथोकमा अब्बल वस्तु नै रोज्छौँ । अब्बल नै मूल्यवान् हुन्छ । स्पर्धा सनातन कालदेखिकै चलन हो । महाभारतजस्तो विश्वप्रसिद्घ, सबैभन्दा बृहत् धार्मिक ग्रन्थमा हेरौँ– अर्जुन र कर्णको श्रेष्ठ धनुर्धर हुने स्पर्धा, भीम र दुर्योधनको श्रेष्ठ गदाधारी हुने स्पर्धा । यस्ता उदाहरण धेरै छन् । हामी विद्यार्थीहरू आपसमा तुलना नगरिउन्, नहोच्याइउन्, कसैलाई लघुताभास नहोस् भन्नेमा सचेत रहन्छौँ । तर भाषाको विकाससँगसँगै तुलनात्मक शब्दहरू पनि विकसित भएका रहेछन् ।

पहिलो, दोस्रो, तेस्रो, … अथवा अग्लो होचो, लामो छोटो, राम्रो नराम्रो, तीक्ष्ण मन्द आदि आदि । तर विडम्बना ! मानिस मात्रै होइन, समस्त प्राणीजगत्मैँ प्रतिस्पर्धा अन्तर्निहित गुण होरहेछ । सबै जित्न चाहन्छन्, अग्लो हुन चाहन्छन्, अगाडि आउन चाहन्छन् । (ब्रेकर) हामी त केवल परीक्षाका माध्यमबाट गरिने तुलनाले विद्यार्थीमा पर्न सक्ने मनोवैज्ञानिक असरलाई न्यून गर्न चाहन्छौँ । तर जति प्रयास गरे पनि प्रतिस्पर्धा नयाँ नयाँ भेरिएन्टमा देखा पर्दोरहेछ ।

जहाँसम्म परीक्षा नै चाहिँदैन, यसको औचित्य छैन भन्नुचाहिँ विचारको उरन्ठ्याउलोपन हो । परीक्षा अवश्य चाहिन्छ । किनकि परीक्षा आपैmले आपैmलाई तिखो, धारिलो र तेजिलो बनाउने विधिहरूमध्येको एउटा हो, दर्पणछाया । कुनैपनि परीक्षा औचित्यहीन हुँदैन, बरु यसका परम्परागत ढर्राहरूको आयु क्षय हुँदैगएको हुन सक्छ । नयाँ स्वरूपमा, आवरणमा, भावभङ्गीमा यो आउन सक्छ । त्यसैले स्वरूप फेर्ने हो, औचित्यहीन बनाउने होइन ।

केही विद्वान्हरूले अचेल घरिघरि एसईई अब हटाइदिए हुन्छ, अब यसको औचित्य छैन भनेको पढ्न सुन्न पाइन्छ । पहिले के औचित्य थियो र अहिले के औचित्य सकियो ? उहिलेको एसएलसीको नाउँ फेरिएर एसईई भयो । उहिलेका आइए, आइकम, आइएस्सीहरू फेरिएर प्लसटु भए ।

एघार बाह्रका कक्षाहरू त्रिविविबाट सर्दैसर्दै अहिले स्थानीय निकायका मातहतमा आए । यति न हो फेरिएको ? उहिले पनि डाक्टर, इन्जिनियर वा अरु जे बन्न पनि बाह्र कक्षा पछि जान्थे, अहिले पनि त्यही हो । के थियो ? र के सकियो ? हामी केही सम्भ्रान्त मुलुकहरू डुलेर आयौँ भने त्यहीँकै सिको गर्न बढी रुचाउँछौँ । धेरै कुराहरूमा ठिकै पनि होला ।

तर शिक्षाले आप्mनै देश सुहाउँदो जनशक्ति, समाज र परिवेश निर्माण गर्नु पर्दछ । त्यसैले त देशको माटो सुहाउँदो शिक्षा भनिन्छ । हामीले दक्षिण एसियाली मुलुकहरू, अझ ठ्याक्कै भारतकै हेर्दा पनि हुन्छ ।

त्यहाँको शिक्षाले कसरी सामाजिक, साँस्कृतिक मूल्य मान्यताहरूलाई पनि जोगाइराखेका छन् र त्यहाँका विद्यार्थी कसरी विश्वबजारलाई नै ढाक्न सफल भएका छन् ? प्रतिस्पर्धा मात्रै होइन, परिश्रमको अर्थ पनि तिनले बुझेका छन् । फेरि मैले उही पुरानो रटेर, घोटेर, पिएर डिग्री प्राप्त गरेको खोक्रो मस्तिष्कधारी मनुवा निर्माण गर्ने शैलीको वकालत गरेको किमार्थ होइन ।

तर परीक्षालाई भूत भनेर तर्साउने, परिश्रमबाट भाग्न लगाएर सजिलो बाटोमात्रै अवलम्बन गर्न लगाउने सोचहरूका पक्षमा म छैन । कोरोनाकालमा भैmँ घरमैँ बसेर बिना मिहिनेतको डिग्री प्राप्त गर्ने, पढ्न नचाहने मनोभाव यति धेरै बढेको छ, अहिले त्यो चिन्ताको विषय भएको छ । म दिनभरि स्कुलमैँ विद्यार्थीहरूसँग समय बिताउँछु ।

तिनका बारेमा जान्न सकिनेजति सायद जान्दछु वा केही कम जान्दछु होला । लेटर ग्रेडिङ् पद्दति लागू हुनुभन्दा पहिले पनि शिक्षाको अवस्था कमजोर थियो । तर ग्रेडिङ् पद्दति लागू गर्दै गर्दा ‘कोही पनि अनुत्तीर्ण नहुने’ भनेर जब ऐलान गरियो, त्यही विन्दुबाट विद्यार्थीको पढ्ने बानी भिरालोतिर दगु¥यो ।

कृपया परीक्षा औचित्यहीन भैसक्यो भनेर नभनिदिऔँ । परीक्षा चाहे संघले लेओस वा प्रदेशले अथवा पालिकाले, विद्यालयलेनै लिए पनि यसकोअर्थ अहम् हुन्छ । नत्र भोलिका सन्तानले पाठ्यपुस्तक, शिक्षक र विद्यालय नै औचित्यहीन भन्नसक्ने छन् । उचित विकासक्रमले विद्यालय नै नचाहिने समय पनि आउला । त्यो परिकल्पना गर्न सकिन्छ ।

मेरो एउटा विचारमा सायद कसैको विमति पनि हुनेहोला, तैपनि भनौँ – उदार कक्षोन्नतिको गलत व्याख्या र गलत अभ्यास नै सरकारी विद्यालयको जग कमजोर बनाउन धेरै सहयोगी थियो । अब अरू गलत व्याख्या कसैले नगरिदिए हुन्थ्यो ।