‘पहिले बुझ्न कठिन, बुझ्यो अझ कठिन, झन्–झन् बुझ्यो झन् कठिन !’ गाउँ–बस्तीतिर बूढापाकाहरु आपसमा कुरा गर्दा कतै गाँठो परेपछि दृष्टान्तका रुपमा पुराना कवि कसैले लेखेका् पद्यको यही एक फाँकी भट्याएर दाँत फुक्लेका मुखले मज्जासित हाँस्थे ।
ती बूढापाकाका त्यति बेलाका दोस्रो पुस्ता अहिले गाउँमा बूढापाका छन् । तिनीहरु आपसमा भेटिएर कुरा गर्दा विभिन्न देश–देशावरका कुरा गर्छन् । कसका छोराछोरी कहाँ छन्, के गर्छन्, कति सकसमा छन्, कति बाकसमा फर्केका छन् ? यिनै र यस्तै कुरा गर्छन् । युवायुवतीहरुले छोडिसकेका बूढागाउँहरुमा यसपालि त झन् सबैजसो दाँत फुक्लेर ख्याप्लाक्क गालाका बीचको रित्तो मुख चपाउँदै बूढो दशैँ आएको छ । अहिले घर–घरमा चर्चा त्यसैको छ ।
भेटघाटका क्रममा आफ्नै घर आइपुगेका डाँडागाउँका एकजना जैसी बूढाको अनुरोधमा बितलवका पण्डित बूढा भन्नुहुन्छ– ‘दशैँ त के, देशकै बारेमा पनि पलाई भन्दा तपाईंलाई थाहा हुनुपर्ने ! तपाईं त जैसी मान्छे । मान्छेको जस्तै देशको पनि चिना बनाउन र हेर्न जान्नुभएको होला । तपाईंका भविष्यवाणी अहिलेसम्म सुन्न पाइएको छैन । हेर्दाहेर्दै वरपर सबैतिरका गाउँ वृद्धाश्रम बनिसके । अब बाँदरवन बन्ने होला ।
त्यो पनि बन्ने क्रममै छ । हिजो खेतबारी भएका ठाउँमा आज जङ्गल जम्दै छ । बाँदरका जमातहरु पसेका छन् । बाँदर पनि रैथाने छैनन् । रैथाने कता लागे र यी अङ्गीकृत जन्मसिद्धहरु कताबाट यता आए ? थाहा छैन । जे होस्, यी बाँदरहरु यहाँका रामराज्यकोे नवजात नागरिकता विधेयकको मर्म बुझेरै यतातिर पाउकष्ट गरेका होलान् । अनुमानसम्म न हो । सत्यतथ्य थाहा दिन न त यहाँको रामराज्य बोल्छ, न बाँदरहरु बोल्छन् । अहिलेका यी दिनहरुबारे तपाईंले पहिले कहिल्यै केही भन्नुभएन । तपाईंको ज्योतिष पनि कस्तो भालुभुत्ते ज्योतिष परेछ ! अहिले आएर दशैँका बारेमा भन् भन्नुहुन्छ ।
जहाँसम्म दशैँको कुरा छ, म किशोर हुँदा यसका तीन आयाम थिए । आफ्नो शासनकालमा राणाहरु नयाँ कर्मचारी बहाल गर्ने, पुराना कर्मचारीहरुमा कसलाई जागिरमा राख्नु छ तिनीहरुलाई थमौती गर्ने, जसलाई राख्नुछैन तिनलाई पजनी गर्नेजस्ता काम दशैँमा नै गर्थे ।
ठूलाबडा कर्मचारीका लागि दशैँ चाडको खुशी र जागिर अनिश्चयको धरमर दुवै सँगै लिएर आएको हुन्थ्यो । जसको जागिर थामिन्थ्यो, जसले नयाँ जागिर पाउँथे, तिनका लागि भाग्योदय समय हुन्थ्यो दशैँ । जसको जागिर जान्थ्यो, ती मरीच बन्थे । गाउँबस्तीमा पनि दशैँ थरी, द्वारे, जिम्मावाल, मुखियाहरुका लागि रवाफ देखाउने र कोसेली थुपार्ने अनुपम अवसर हुन्थ्यो दशैँ । दुनियाँले खसीबोकाका टाउका, दहीका ठेका, केराका काइँया बोकेर आ–आफ्ना तालुकदारकोमा टीका थाप्न जानुपथ्र्यो । नगए दण्डित भइन्थ्यो । राणाशासन त सात सालबाट गयो क्यार ! गाउँ–बस्तीमा तालुकदारहरुको चुरी–फुरी ०२०–२१ सालसम्म सरदर कायमै रह्यो ।
भूमिसुधार र नयाँ मुलुकी ऐनपछि तिरोभरो उठाउने काम पञ्चायतमा गयो । अनि तालुकदारहरुको हैकम त्यसै रुपमा कायम रहेन । यो शासकीय दशैँको आयाम थियो । प्रकारान्तरले आज पनि शासकीय कतिपपय अध्यायहरु कायम पनि छन् । त्यसको कुरा पछि गरौँला । यो दशैँको मूल आयाम भने होइन ।
दशैँको अर्को आयाम यसको धार्मिक आयाम हो । यो आयाम इन्डियनहरुसँग केही मिल्छ, हुबहु मिल्दैन । हाम्रो नवरात्र अयोध्याका रामसँग सम्बन्धित छैन । बङ्गालमा दुर्गापूजाको चलन आफ्नै खालको छ । नेपालको नवरात्र परम्परापरामा हाम्रा आफ्नै हिमाली पहाडी देवीदेवता छन् । नवरात्रमा उपासना गरिने देवी हाम्रै हिमालयकी छोरी शैलपुत्री पार्वती हुन् । ‘प्रथमम् शैलपुत्री च ।’ पार्वतीकै अर्को नाउँ दुर्गा हो ।
दुर्गाले कुनै कालखण्डमा महिषासुर, चण्ड–मुण्ड, शुम्भ, निशुम्भसँग युद्ध गरेको र विजय गरेको कथा मार्कण्डेय पुराण र देवीभागवतमा पढ्न पाइन्छ । त्यो युद्ध आश्विन शुक्ल नवरात्रमै भएको थियो । दशमीकै दिन विजय प्रप्त भएको थियो भन्ने किटानीचाहिँ मैले कथामा भेटेको छैन । यसै त पुराण र सनातनीहरुका शास्त्र अनुसार वर्षमा चारपटक नवरात्र चाड आउँछ । नेपालमा पनि कुनै कालखण्डमा चैत्रमा र आश्विनमा गरी दुईपटक नवरात्र मनाउने चलन थियो । आज पनि चैते दशैँ मान्ने चलन कतिपय गाउँ–ठाउँमा बाँकी छ ।
नवरात्रमा दुर्गाको उपासना गर्न चाहनेहरुले ९ दिनसम्म चोखो खाएर दुर्गा स्थापना गरी पूजापाठ र पारिवारिक परम्रानुसार बलिपूजाको आयोजना गर्ने चलन थियो । आज पनि छ । हाम्रा गाउँमा गाउँभरिको मूलघर एउटा बनाएर त्यहाँ साझा उपासक ठेगान गरेर नवरात्र उपासना पूजा गर्ने र दशमीका दिन गाउँले सबै त्यसै घरमा जुटेर प्रसाद–टीका ग्रहण गर्ने चलन थियो । कति गाउँमा त्यो चलन आज पनि बाँकी होला । घरमै छुट्टै उपासना गर्नेहरु पहिले पनि हुन्थे । अहिले पनि होलान् । यो दशैँको धार्मिक आयाम हो । यो सबैका लागि अनिवार्य आयाम होइन ।
मेरो अहिलेको भनाइमा तेस्रो तर व्यवहारमा मुख्य आयाम दशैँ नेपालीहरुको साझा चाड हुनु हो । म तन्नेरी हुँदासम्म दशैँ तन्नेरी नै थियो । दशैँमा कर्मचारीहरुलाई १५ दिन बिदा हुन्थ्यो । कुनै–कुनै निकायमा अहिले पनि हुन्छ । कर्मचारीहरुले एक महिनाको तलब बराबर रकम दशैँ पेश्की पाउँथे । अहिले पनि पाइरहेका छन् । पहिले मुलुक कृषिप्रधानमात्र होइन, कृषिमय थियो ।
केही व्यापारीबाहेक मुलुकको जनसङ्ख्या कृषिमै निर्भर थियो । पशुपालन कृषिको सहयोगी पेसा थियो । कति कृषकले दशैँकै लागि भनेर बोका–खसी पाल्थे । परम्परा अनुसार कतिले राँगा, कुखुराको मासु खान्थे । कतिले सुँगुरको मासुु खान्थे । आफ्नो चलन अनुसार खानेले जे खान्थे नखानेले प्रशंसा वा खिसीट्यूरी केही गर्थेनन् । मासु नखानेहरु पनि गाउँमा हुन्थे । कुनै गाउँ त पूरै शाकाहारी पनि हुन्थ्यो । तर मांसाहार आलोचित थिएन ।
दशैँ मिलन र पुनर्मिलनको महान् चाड थियो । गाउँबाट कुनै कारणवश देश–विदेश कतै गएकाहरु पनि दशैँमा घर फर्कन्थे । मान्यजनबाट आशीर्वादका टीका–जमरा लिने चलन सार्वजनिक संस्कृतिकै रुपमा लहराएको देखिन्थ्यो । दशैँका दिन गाउँका साबैका निधारमा टीका र थाप्लामा जमरा देखिन्थे । दशैँमा निधारभरि टीका, थाप्लाभरि जमराका साथ मान्यजनबाट आशीर्वाद थाप्ने चलन नेपालको नितान्त मौलिक संस्कृति हो । यस्तो दशैँ अन्यत्र कतै मनाइँदैन । टीकाको दिन मिलन समारोहको हो, अनुपम दिन हो ।
चाडको रमझम रमाइलो त अष्टमीका दिनबाटै शुरु हुन्थ्यो । दशैँमा आफ्नो गच्छेले भ्याएसम्म मीठो–मसिनो खाने, राम्रो सुकिलो लाउने चलन थियो । चौतारी, गाउँको मध्यस्थल सार्वजनिक ठाउँ, चउर कतै जुटेर हाँसखेल गर्ने, रमाउने चलन थियो । बालकदेखि वृद्धसम्म सबैको उत्तिकै चासोको चाड हुन्थ्यो दशैँ । बालबालिका र किशोर–किशोरीहरुका लागि त दशैँ रामरमिता र खानपिनको अनुपम चाड नै थियो ।
यो दशैँ हाम्रो मात्रै हो भन्ने कोही सुनिन्थेन । यो दशैँ हाम्रो होइन भन्ने पनि कतै कोही सुनिन्थेन । घर–घरमा, पिङ–पिङमा, थान–थानमा जात्रा, जात्रामा रामरमिता, गाउँ–बस्ती र शहर सबै–सबैको उत्साह, उमङ्ग र हौसलाको चाड थियो दशैँ । चाड त अरु पनि थिए, धेरै थिए, तर दशैँको प्राधानता थियो । यसै त नेपाल सहानुभूति र समानुभूतिका मुटु बोकेका बहादुर नेपालीहरुको मुलुक पनि हो ।
शहनशीलता र समन्वयशील मस्तिष्क भएका विवेकशील जनताको मुलुक पनि हो । बौद्ध, हिन्दु, बोन, मुन्धुम सबै पोयो मिलेर एकताको बलियो डोरी बनिआएको मुलुक हो नेपाल । यसै एकताको बन्धनले नेपाल आजसम्म नेपाल रहिरहन पाएको हो । मैले जाने–बुझेसम्म यो नै दशैँको तेस्रो तर प्रमुख आयाम हो, सार्वजनिक आयाम ।
फुटाऊ र राज गर मिसनका विदेशी शिक्षा–संस्कृतिको योजनाबद्ध प्रवेशको करामत भन्छन् । म त यो कुरा बुझ्दिन । मैले पढेको वेद, पुराण कुनै पनि ग्रन्थमा एउटा धर्मले अर्को धर्मको विराध गर्न हुन्छ भन्ने लेखेकै छैन । म ती शास्त्रीय प्रसङ्गहरु पछि भन्छु । कुन किताबमा छ, खोजेर देखाएरै भन्छु । खाजा आइपुग्यो । एकछिन् खानतिर लागौँ ।’ बूढा पण्डितले कुराको बिट मार्नुभयो ।
