राजनीति राज्य व्यवस्थाको जननी हो । राज्य व्यवस्था राजकीय साधनको स्रोत हो । राज्य व्यवस्था सम्पूर्ण शक्तिको स्रोत हो । यो सम्बन्धहरुको पनि सेतु हो । र, सबभन्दा माथि यो पुण्यार्जनको अवसर पनि हो । हाम्रा आध्यात्मिक दर्शनहरु, पौराणिक कथाहरुको माध्यमबाट राज्य कस्तो हुनुपर्ने, शासक कस्तो हुनुपर्ने र जनता कस्तो हुनुपर्ने भन्ने कुराको प्रशस्त दृष्टान्तहरु दिएको पाइन्छ ।
ती दृष्टान्तहरुलाई केवल मिथकको रुपमा लिन पनि हामीलाई छुट छ । तिनीहरुबाट पाठ सिकेर एक असल शासकको रुपमा जनताको सेवा गरी आफ्नो जीवनलाई धन्य र महान् बनाउन पनि सकिन्छ । सबभन्दा उत्कृष्ट शासनको उदाहरणमा हामी रामराज्यलाई लिन सक्छौं । रामराज्यमा सबै जनता खुशी र सम्पन्न भएको बताइन्छ । खुशी मात्र नभएर बलवान् र पुष्ट पनि थिए । सबै प्रजा भागवत भक्त थिए, प्रजादेखि राजासम्म सबै राजकीय मूल्यमान्यतामा चलेका थिए । भोक, रोग र शोक समाजमा भेटिँदैनथ्यो । तर निकृष्ट शासनको उदाहरण दिनुपर्दा हामी राजा बेनलाई लिन सक्छौं । उत्कृष्ट वा निकृष्टको आधार आफ्नो देशभित्रका नागरिकको अनुभूति हो । राज्यबाहिरका मानिस के भन्छन्, त्यो अर्को पाटो भयो । भागवत महापुराणमा राजा बेनको चरित्रको राम्रो चित्रण गरिएको पाइन्छ ।
राज्य सञ्चालनको गुदी पारदर्शिता र सुशासन हो । त्यसमा अझ पनि बादल लागिरहेको छ । पारदर्शिता र सुशासन हुन नसकेपछि सत्ताको अभिष्ट पुष्टि हुँदैन । अब राजनीतिक नेतृत्वले सोच्ने बेला आइसक्यो– हाम्रो गणतन्त्रलाई रामराज्य बनाउने वा बेनराज्य । रामराज्य बनाउने हो भने पहिला राष्ट्रिय सुरक्षा अनि सुशासनजस्ता गुह्य कुरामा उत्कृष्ट र खरो उत्रिन सक्नुपर्छ ।
बालक ध्रुव पछि राजा बने । तिनै ध्रुव राजाका सातौं पिँढीमा बेन नाम गरेका सन्तानको जन्म भयो । राजा अंगराज निःसन्तान भएको कारण धार्मिक अनुष्ठानको प्रयोगबाट बेनको जन्म भएको थियो । ऊ हुर्कंदै गर्दा उसका दुष्कर्महरु पनि बढ्दै गए । बालकहरुलाई निमोठेर इनारमा फ्याँक्ने, घरमा आगो लगाइदिने, वस्तुभाउ मारिदिनेलगायतका क्रुर उपक्रम गर्दै जाँदा स्वयं राजा अंगराजलाई पनि अपमान गर्ने गर्दथ्यो । बेनको यस्तो व्यवहारबाट विरक्तिएर राजा अंगराजले झिसमिसमा राजगद्दी त्याग गरे । अनि बालक बेन राजा बनेपछि सकल प्रजामा आतंकको वातावरण बन्यो । उसले आमजनता, सन्त महात्मा र पितृहरुको खूब अपमान गर्ने गर्दथ्यो । यसै बीच उसलाई सम्झाउन भनी साधुसन्त र महापुरुषहरु दरबारमा गए । उनीहरुले राजा बेनलाई भने–
मिल्छन् उत्तमलोक, शोक मनको नाशिन्छ धर्मै गरी,
धर्मैले जय हुन्छ लोक सबको हुन्छन् खुशी श्रीहरि ।
राजा चल्छ अधर्ममा यदि भने नाशिन्छ राज्यै पनि,
तस्मात् लौ अब मान्नुहोस् विनय यो धर्मै छ ठूलो भनी ।
तर राजा बेनको दुष्ट मति किन फेरिन्थ्यो ? उसले तिमीहरुको श्रीहरि मै हुँ, मलाई स्वीकार गर, राजा मान, मेरो आदेश मान भन्न थाल्यो । यो राज्यमा पूजापाठ निषेध छ, गर्ने नै हो भने मेरो पूजा गर भन्थ्यो । बेनको यस्तो व्यवहारबाट आक्रोशित भएका ती महर्षिहरुले आफ्नो साधनाशक्तिद्वारा उसको प्राण खिची लिए । अर्को एउटा प्रसंग छ– ‘नाना शास्त्र पठने लोके नाना दैवत पूजनम् आत्मज्ञान विनापार्थ सर्वकर्म निरर्थकम् ।’ अर्थात् जति देवदेवताहरुको पूजा गर, जतिसुकै शास्त्र पढ तर तिमीमा आत्मज्ञान छैन भने सम्पूर्ण कर्महरु निरर्थक हुन जान्छन् । अतः अध्यात्मले आत्मज्ञानलाई केन्द्रमा राखेर मानिस जीवनलाई सफल पार्ने एकमात्र साधन भनी व्याख्या गरेको छ ।
गणतन्त्रात्मक बहुदलीय शासन पद्धतिलाई माथिका दुई दृष्टान्तहरुको आलोकमा बुझ्न सकिन्छ । पहिलो दृष्टान्तमा बताइएजस्तै राजा बेनको मार्गमा अगाडि बढ्ने कि रामराज्यको मार्ग– धर्मको मार्गमा । धर्म भन्नेबित्तिकै पूजाआजा, शंख–घण्ट, पंण्डित–पुरोहित भन्ने मान्यता रहिआएको छ त्यो होइन । यी कर्महरु भागवत कर्म हुन्, गर्नुपर्ने पनि हुन् तर धर्म योभन्दा अलि माथिल्लो विषय हो भन्ने बुझ्नु जरुरी छ । देश र जनताको हितमा काम गर्ने, सानो चित्त नगर्ने, सबैलाई कानुनअनुसार समान व्यवहार गर्ने, लोभलालच नगर्ने, राज्यका स्रोत परिचालन गरी जनतालाई खुशी र समृद्ध बनाउनमा साधनहरुको अधिकतम प्रयोग गर्ने र अन्त्यमा जुन शक्तिबाट हामीलगायत सारा चराचर जगत् सञ्चालित छ त्यो शक्तिको उपासना गर्ने भन्ने नै धर्म हो । यदि राज्य धर्मबाट चलेन भने माथि श्लोकमा बताइएअनुसारको विपत्ति देशमा आइलाग्छ भन्ने पौराणिक मान्यता रहिआएको छ ।
हामी आमनेपाली जनताले चाहेको कुरा के हो ? हामीले चन्द्रमामा रकेट पठाउन भनेका छैनौं, आणविक भट्टी बनाएर छिमेकीसँग लड भनेका छैनौं । हामीले सम्पूर्ण ब्रह्माण्डको अध्ययन गर्ने खगोल अनुसन्धान केन्द्र किन बनेन भनेका छैनौं । हामीले राजा मिदासको जस्तै जे छोयो त्यही सुन बन्ने गोल्डेन टच हामीलाई देऊ भनेका छैनौं । अर्थात् हामी नेपाली साह्रै सोझा जात हौं । हामीलाई विकास हुन नदिएको राणाहरुले भनियो, राणा फाल्यौं । बहुदल आयो, हामीले राम्रोसँग काम गर्न सकेनौं । राजाले त्यही निहँुमा हाम्रो बहुदल लगे । हामीलाई भनियो– हामीले खूब राम्रो गर्न सक्थ्यौं तर राजाले दिएनन्, हामीलाई बोल्न दिइएन, हामी झन्–झन् गरिब बनेको पनि राजाले गर्दा नै हो भनियो । हामीले पत्यायौं अनि पुनः बहुदल ल्याइदियौं । राजालाई संवैधानिक बनाएर राख्यौं । होइन संवैधानिक भएर पनि हामीलाई काम गर्न दिएनन्, राज्यका सारा स्रोत राजदरबार पुग्यो, स्वीट्जरल्यान्डमा अर्बौं रकम पु¥याइयो भनियो । हामीले त्यो पनि स्वीका¥यौं । भयंकर युद्धका माध्यमबाट एक–आपसमा काटाकाट, मारामार ग¥यौं । गणतन्त्र ल्याए देश स्वीट्जरल्यान्ड हुन्छ भनियो, होला नि भनेर पछि लाग्यौं । हामीले हाम्रा नेतागणहरुले जे माग्यो त्यो दिँदै आयौं । सबभन्दा बढी उनीहरुलाई विश्वास दियौं ।
यसरी बितेका ७४ वर्षमा चारवटा व्यवस्था परिवर्तन भए तर हाम्रो हालत अहिले कहाँ पुग्यो ? हामी विश्वका अति कम विकसित २४ वटा मुलुकहरु भएको गरिब क्लबका सदस्य हुन पुगेका छौं र त्यो क्लबको अहिले अध्यक्षता गरिरहेका छौं । विदेशी ऋणको चाङ लागेर २४ सय अर्ब पुग्न आँट्यो । हाम्रो विदेशी मुद्राको सञ्चितीबाट ७–८ महिनाको निम्ति वस्तु तथा सेवा खरिद गर्न सक्छौं भनेर मख्ख छौं । प्रतिव्यक्ति आम्दानी १४ सय डलर मात्र छ । छिमेकतिरबाट सीमा मिचिएको मिचियै छ, हामी निरीह छौं । दैनिक उपभोग्य खाद्य सामग्रीको निगरानीसमेत गर्न हामीलाई अप्ठ्यारो छ । कम्तीमा श्रीलंका त हुन दिएका छैनौं भन्ने आत्मरतिमा सरकार बसेको छ ।
हामी नेपालीको धेरै ठूलो आकांक्षा पनि होइन । बस्, राष्ट्रिय सुरक्षा, सुशासन र समृद्धि मात्र हो । कानुनी राज्य हो । मजदुरदेखि राष्ट्रपतिसम्मलाई कानुन लागोस् भनेको हो । सबैले कानुनको मातहतमा रहेर काम गरुन् भन्ने माग हो । समाजमा सुरक्षाको वातावरण बनोस् भन्ने चाहना हो । भाइभाइमा सद्भाव कायम रहोस्, एक समुदायले अर्को समुदायप्रति गरिने घृणा हटेर जाओस् भनेको हो । देशको सिमाना सुरक्षित पारियोस् । देशमा उद्योग कलकारखाना प्रशस्त खुलून्, सबैले स्वदेशमै रोजगारी पाऊन् । हरेक चिजको वैज्ञानिक प्रणाली बनोस्, त्यो प्रणालीलाई सबैले सम्मान गरुन् । न्याय, अन्याय छुट्याउने न्यायालयमा जनताले विश्वास गर्ने वातावरण बनाइयोस् । देशमा प्रतिस्पर्धात्मक वातावरण बन्दै जाओस् र भष्ट्राचार एवं भनसुनजस्ता कार्यलाई शून्यमा झारियोस् । अध्ययन, खोज, अनुुसन्धानजस्ता बौद्धिक क्रियाकलापमा प्रशस्त लगानी गरियोस् । हरेक उत्पादन र सृजनाको बजार सुरक्षित बनोस् । विदेशी ऋणको बोझ भावी पुस्तालाई नबोकाइयोस् । अति आवश्यक काममा बाहेक विदेशीलाई गुहारेर ऋण माग्ने काम बन्द होस् । बस्, यत्ति गर्नको लागि त यो राज्यको आवश्यकता पर्ने ।
यति सानो देश, यति थोरै जनसंख्या अनि सरकारको काममा भने कसैलाई चित्त बुझेकै छैन । युवा, प्रौढदेखि वृद्धसम्म राज्यबाट कोही सन्तुष्ट हुन किन सकिरहेकै छैनन् ? जनताका आकांक्षाहरु धेरै भएर हो वा सरकारको काम गराइको गति मन्द भएर हो । तालमेलचाहिँ नमिलेकै हो । राजा बेनलाई ऋषिमुनिहरुले दिएको नैतिक शिक्षा लागू नभएजस्तै हालत हाम्रोमा पनि छ । हामी वास्तविक धर्मबाट धेरै टाढा गएको जस्तो देखिन्छ । न धर्मको डर, न कानुनको डर, न नैतिकता, न इमान ! अनि कसरी हुन्छ देशमा सुशासन, अनि कसरी बन्छ देश समृद्ध ? हामी आफ्नो समस्यातर्फ नियालेर व्यवस्थापकीय क्षमता अभिवृद्धि गर्दै देशलाई समृद्ध बनाउनेतर्फ लाग्नेभन्दा पनि कुनै अर्को शक्तिलाई राक्षसीकरण गरेर जनताको मत आर्जन गरी आफ्नो शक्ति आर्जन गर्ने र नेतृत्वमा पुगेपछि पुरानै विरासतलाई निरन्तरता दिने काममा अभिशप्त बन्यौं । र, आम युवाहरुलाई देशमा बस्नै नसक्ने वातावरण बनायौं ।
निष्कर्षमा भन्नुपर्दा उच्च र न्यायोचित विकास, कानुनी राज्य, सुशासन र खुशी जनताको अभियानलाई पूरा गर्न नेतृत्वमा परमार्थ भावको साथै उत्कृष्ट व्यवस्थापन र सो अनुरुपको संस्थागत विकास अनिवार्य कर्मकाण्ड हुन् भने पारदर्शिता राज्य सञ्चालनको आत्मज्ञान हो, जसको विना सबै कर्म निरर्थक हुन जान्छन् । आ–आफ्नो समयमा सरकारले यो ग¥यौं, ऊ ग¥यौं भनिरहेका छन्, वास्तवमा काम भई पनि रहेको छ । तर जनताको नजरमा सबै निरर्थक बने, किनभने राज्य सञ्चालनको गुदी पारदर्शिता र सुशासन हो । त्यसमा अझ पनि बादल लागिरहेको छ । पारदर्शिता र सुशासन हुन नसकेपछि सत्ताको अभिष्ट पुष्टि हुँदैन । अब राजनीतिक नेतृत्वले सोच्ने बेला आइसक्यो– हाम्रो गणतन्त्रलाई रामराज्य बनाउने वा बेनराज्य । रामराज्य बनाउने हो भने पहिला राष्ट्रिय सुरक्षा अनि सुशासनजस्ता गुह्य कुरामा उत्कृष्ट र खरो उत्रिन सक्नुपर्छ ।
