सबलतामा गण्डकीको यात्रा

देशकै अग्रणी विद्यालयमध्ये विद्यालय शिक्षामा उत्कृष्टता प्रदर्शन गर्न सफल गण्डकी बोर्डिङ स्कुल (जिबिएस) ले आज ५८ औं स्थापना दिवस मनाउन गइरहँदा हामी गौरवान्वित छौं । २०२३ जेठ २९ मा शिक्षाअनुरागी, शिक्षापे्रमी लक्ष्यबहादुर गुरmङ, कवि भूपी शेरचन, राजेश्वर देवकोटा, जग्गादाताको उदार हृदय र युनाइटेड मिसन टु नेपालको सशक्तीकरणीय व्यवस्थापनमा स्थापना भई बामे सरेको विद्यालयले पायो, पहिलो प्रधानाध्यापक मार्था मुखिया । मातृत्वको काखमा र न्यायको सुन्दरतामा बढेर होला कोमल, मर्मस्पर्शी, ममतामयी छ गण्डकी । युनाइटेड मिसन टु नेपालको कुशल, व्यावहारिक र समयसापेक्षित नेतृत्वले उत्कृष्टताको जन्म गरायो । त्यसको उदाहरण हुन्, २०४४ सालको एसएलसी बोर्ड प्रथम राजेन्द्र गुरmङ । जिबिएस यसखालका प्रतिभा थुप्रै जन्माइसकेको छ ।

२०४२ सालमा तत्कालीन श्री ५ को सरकारले देशकै उत्कृष्ट नमुना विद्यालय रूपमा यो विद्यालयलाई क्षेत्रीय विद्यालयको घोषणा गर्‍यो । जसले अर्को नयाँ आयाम थप्ने सहशिक्षा, जहाँ छात्रछात्रा दुवै अध्ययन गर्ने अवसर जुट्यो । २०४८ सालमा रजतजयन्ती मनाएको गण्डकीले २०५१ सालमा उच्च मावि (देशकै पहिलो विज्ञान समूह प्लस टु) र २०६९ बाट क्याम्ब्रिज युनिभर्सिटीको जिसिइ ए–लेभल कार्यक्रम ल्यायो ।

समयको माग, परिवर्तन र पुस्तान्तरणको युगलाई स्पर्श गर्दै सन् १९९८ देखि पोखरा विश्वविद्यालय सम्बन्धनमा गण्डकी कलेज अफ इन्जिनियरिङ एन्ड साइन्स सफ्टवेयर र कम्प्युटर इन्जिनियरिङको पठनपाठन सञ्चालित छ ।

एक पटक राष्ट्रिय वीरेन्द्र सिल्ड, १८ पटक क्षेत्रीय वीरेन्द्र विद्या सिल्ड र उत्कृष्ट शैक्षिक नतिजा प्राप्त गर्न सफल यो विद्यालय भौतिक सुविधा र साधनले सम्पन्न छ । नेपाल सरकारको छात्रवृत्ति कार्यक्रम र व्यवस्थापकीय सहयोगले विद्यालय आफ्नो स्रोतसाधनको उच्चतम व्यवस्थापन गर्दै आएको पूर्णत सामुदायिकस्तरको मुनाफारहित शैक्षिक संस्था हो ।

देशका विभिन्न जिल्लाहरूबाट दुर्गम, विपन्न, गरिब तथा जेहेनदार छात्रछात्रा छनोट भई आफ्नो शैक्षिक गन्तव्य अगाडि बढाउन यो विद्यालयको योगदान अद्वितीय छ । युएमएन जिबिस जिसिइएस सार्वजनिक शैक्षिक गुठी २०६१ बाट निर्देशित विद्यालयले २०७६ सालबाट राष्ट्रिय विद्यालय (संघीय, सरकारको संरक्षकत्व) रूपमा स्थापित हुन सफल भएको हो ।

विद्यार्थीलाई पाठ्यक्रमीय ज्ञानका साथै व्यावहारिक ज्ञान, सिप र क्षमताको विकास गर्ने विभिन्न अतिरिक्त र सहक्रियाकलापसँगै सञ्चालनमा ल्याइएको छ । राष्ट्रिय प्रशिक्षकद्वारा खेलकुद, गीत संगीत, नृत्य कला, छविकला, चित्रकला, नाटक मञ्चन जस्ता क्रियाकलाप नियमित सञ्चालित छन् । पौडी, मार्सल आर्ट, स्काउटिङ आइसिटीका सिपमा पनि विद्यार्थी अभिरुचीपूर्वक भाग लिन्छन् ।

असल अभ्यास :

‘गरेर सिक’, ‘अनुभवबाट सिक’, ‘सिक र सिकाउ’ भन्ने चिन्तनबाट पे्ररित बन्दछन् विद्यार्थी । आवासीय विद्यार्थीले विद्यालयले योगशिक्षा, प्राथमिक उपचारको शिक्षा, नेतृत्व सिपको ज्ञान विकासका लागि स्वतन्त्रता पाएका छन् । आफ्नो क्षमतासँग साक्षात्कार गर्ने अवसर गण्डकीको आँगनमा प्राप्त गर्दछन् । ६ शिक्षक र ६० विद्यार्थीबाट पाइला चालेको गण्डकी आज झण्डै ६५ शिक्षक ७० प्रशासनिक कर्मचारी र १२ सय विद्यार्थीले सजिएको छ । कैयौं विदेशी र स्वदेशीहरूले बगाएको पसिनाको मूल्य हो गण्डकी ।

परालको झुप्रोबाट प्रारम्भ भएको गण्डकी सुविधासम्पन्न भवनहरूलाई पुस्तान्तरण गर्दै देशविदेशमा ख्यातिप्राप्त समाजसेवी, गायक, राष्ट्रसेवक, सफल व्यवसायी बन्न सफल बनाएको छ । मानिसको सहकार्य, सहयोग, सद्भाव र सामाजिक रुपान्तरणअनुरुप गण्डकी त्यसैसँग सम्बन्धित छ । यसले सन्ततिलाई प्रदान गर्ने ज्ञान, चरित्र, सेवा, सिप, मूल्यमान्यता बुझाउँछ । पछिल्लो पुस्ताले पनि आफ्नो अनुभव, समाजको माग, आवश्यकता वा चाहना अनुसार नवीन, ज्ञान, चरित्र, सेवा, सोच तथा मूल्यमान्यतालाई परिष्कृत तथा समयसापेक्ष पनि बनाउने थलो हो गण्डकी । विविधतायुक्त समाजलाई एक सूत्रमा बाँध्न, समालोचनात्मक चिन्तन र सिर्जनात्मक कलाको विकास गर्न, विकृति र विसंगति हटाई सामाजिक न्यायको पदार्पण गराउन सक्रिय सहभागितामा अभिवृद्धि गराउने थलोको रूपमा रुपान्तरित छ । राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा प्रतिष्पर्धा गर्न सफल भूमिका निर्वाह गरेको छ । सिकारुलाई कक्षाकोठाका अलावा बाहिर सिकाइका लागि स्वायत्तता प्रदान गर्ने हुनाले बहुबिधाको मानव स्रोतहरू तयार गर्न योगदान पुर्‍याई गुणस्तरीय शिक्षामा कोसेढुंगो सावित भएको छ । यो विद्यालय प्रयोगात्मक पक्षमा बढी जोड दिने हुनाले खोज र बालकेन्द्रित प्रविधियुक्त सिकाइको संगमथलो भएको छ, गण्डकी । राम्रा अभ्यासहरू थपिँदै जाँदा विद्यालयको गुणस्तर र शैक्षिक वातावरण अझै राम्रो बन्दछ र त्यसले सबैलाई फाइदा गर्छ । आफ्नो जन्मदिनमा पुस्तक उपहार गर्ने अभ्यासको थालनी आवासीय विद्यार्थीले गरेका छन् । यो एक असल अभ्यासको नमुना हो ।

सार्वजनिक शिक्षाको मेरुदण्ड भनेको सबैले आ–आफ्नो भूमिका र जिम्मेवारी खोजी गरी पूरा गर्नु आवश्यक छ । जसबाट जे सम्भव छ त्यससँग त्यही खोजौं, उत्पे्ररित गरौं पुरस्कृत पनि । कसले के गर्‍यो र गरेन भन्दा पनि मैले गरें कि गरिनँ भनेर खोजी गरौं । मेरो भूमिका पर्याप्त भयो कि भएन भनेर खोजी गरौं । यसले संस्थाको समग्र सुधारमा योगदान गर्नेछ । सुधारको खोजी गर्नु, थाहा पाउनु, जिम्मेवारीबोध गर्ने पनि महŒवपूर्ण पक्ष हो । एक सवल र सक्षम नागरिकले थुप्रै समस्या समाधान गर्न सक्छ । सुधार गर्न नसके सहयोगी बन्न सकिन्छ, त्यो पनि नसके दर्शक बन्न सकिन्छ ।

अभिभावक, शिक्षक, विद्यार्थीको त्रिपक्षीय सहकार्यबाट विद्यालय सफलतातर्फ लम्कने कुरामा दुईमत छैन । हरेक व्यक्ति क्षमतावान् हुन्छन् । कुरा यत्ति हो, उसले आफ्नो क्षमता चिनेको छ–छैन त्यसैले उसको ज्ञान, चरित्र र सेवामा प्रभाव पारेको हुन्छ । ठूलो झोला बोकाएर, ८ घन्टा कक्षाकोठामा थुनेपछि गुणात्मक वा गुणस्तर आउँछ भन्ने हाम्रो मानसिकताले लाखौं सिर्जनशील विद्यार्थीको प्रतिभा प्राप्त भइरहेको यथार्थलाई हामीले अझै बुझ्ने कि नबुझ्ने ? परीक्षामा राम्रो अंक ल्याएमात्रै गुणस्तर मान्ने प्रवृत्तिले विद्यार्थी भयवादको सिकार बनेका उदाहरण हामीले पाएका नै छौं ।

त्यसैले अब परीक्षा हैन, परीक्षण र सिर्जनशीलतालाई जीवनसँग जोड्ने शिक्षा दिनुपर्दछ भन्ने पक्षमा छौं । एकैचोटी सानो मस्तिष्कमा ज्ञानको महासागर खन्याउने धृष्टता हामीले त्याग्नु पर्दछ । नत्र मनोआतंक सिर्जना हुने हुन्छ । बालबालिकाको स्वायत्तता नै मनोपरामर्श हो न कि बजारमा किनेको परामर्शदाताको शब्दजाल । यीनै मूल्यमान्यता हुन् गण्डकीका । आगामी यात्रालाई विश्रामयुक्त अध्ययन, शारीरिक संगठन, तर्कशक्ति र समालोचनात्मक सोचको विकास र चिन्ता होइन, चिन्तन गर्ने बानीले समग्र असल नागरिक जन्माउँछ, यो गण्डकीको ध्येय हो । तनाव र दबाब दुर्भाग्य हो । तसर्थ तनावमुक्त नागरिक र दबाबमुक्त समाजको निर्माण गण्डकीको लक्ष्य हो । सद्गुणी, चरित्रवान्, सिर्जनशील, सद्भावयुक्त सोच भएको नागरिकबाट मानवताको सेवा हाम्रो उद्देश्य हो । अबिरल बगेको गण्डकीझैं अनन्तसम्म पुग्ने हाम्रो लक्ष्यमा सदैव अभिभावक, पूर्व विद्यार्थी, शिक्षक कर्मचारी, शुभचिन्तकको पे्ररणा काफी हुन्छ । गण्डकी एक नमुना विद्यालयमात्रै भनेर सन्तुष्टी लिइरहने अवस्था छैन । नमुना विद्यालयको स्वरुपमा विविधता पाइन्छ ।

विशिष्टीकृत नमुना विद्यालय :

विज्ञान प्रविधि, गणित, सूचना र प्रविधि, सुशासन, विकास, स्वयत्ता, विधागत प्रतिभा, क्षमता र रुची अनुसारको सिकाइ पद्दतिको उच्चतम् अवसर प्रदान गर्न सक्ने विद्यालय यस श्रेणीमा पर्दछन् । मुलुकको आवश्यकता र अन्तर्राष्ट्रिय सन्दर्भमा पनि अब्बल प्रतिभा देखाउन सक्ने सम्भावनालाई यस्ता विद्यालयले उचित अवसर प्रदान गरी विकास गर्न सक्छ । ज्ञान, जीवन, जगत र सिप संवेग र सेरामिक्स जस्ता विषयगत क्षेत्रलाई विज्ञान र प्रविधिसँग जोड्दै विशेष प्रतिभा भएका बालबालिका अभ्यासहित प्रशिक्षित हुन्छन् ।

आदर्श नमुना विद्यालय :

सरकारले आगामी आवको बजेटमार्फत गण्डकी बोर्डिङ तथा बुढानिलकण्ठ स्कुलको सञ्चालन मोडालिटी अवलम्बन गरी शैक्षिक गुठीमार्फत देशका ५ जिल्लामा एक एक नमुना आवासीय सामुदायिक विद्यालय स्थापनाको सम्भावना अध्ययन र पूर्व तयारी सार्वजनिक गरेको थियो । यसबाट हामीमा थप जिम्मेवारी महसुस भएको छ । एउटा पूर्ण विद्यालयका मापक पूरा गरेर समुदायमा उत्कृष्ट छवि बनाएका सार्वजनिक शिक्षा प्रदायक विद्यालयलाई आदर्श विद्यालय मान्न सकिन्छ । पाठ्यक्रमको कार्यान्वयन, विद्यार्थीको उच्चतम्् (अंकन) उपलब्धि, शिक्षकको पूर्ण व्यवस्थापन, सूचना र प्रविधिको सही प्रयोग यस प्रकृतिका विद्यालयको विशेषता हो । यस्ता विद्यालयलाई आन्तरिक व्यवस्थापन, लगानी र पाठ्यक्रमको स्वायत्ता प्रदान गर्नुपर्ने हुन्छ ।

अगुवा नमुना विद्यालय :

निश्चित क्षेत्रका विद्यालयहरूलाई प्राज्ञिक स्तरवृद्धि र व्यवस्थापनमा प्राविधिक सहयोग गर्न सार्मथ्य भएका अग्रणी विद्यालयलाई अगुवा विद्यालय मान्न सकिन्छ । निश्चित कार्यदिशा प्रदान गरी ल्कस्टर निर्माण गरी स्रोतसाधन व्यवस्थापनमा स्वयत्तता दिई व्यवस्थापकीय र प्राज्ञिक नेतृत्व लिन सक्ने उच्चतम् सम्भावना बोकेको यस्तो विद्यालयले कार्यपद्धति, कार्यनीति, रणनीति, पाठ्यक्रमीय क्रियाकलाप, सहक्रियाकलाप र पाठ्यक्रमको निर्माण, प्रयोग र परिमार्जनमा स्वायत्तता प्राप्त भएका विद्यालय नै अगुवा विद्यालयको मनांकमा पर्दछन् ।

उपयुक्त सिकाइ वातावरण, पर्याप्त र बृहत् स्रोतसाधनको उच्चतम प्रयोग, बृहत् विद्यालय सुरक्षित योजना भौतिक पूर्वाधारको संरक्षण सम्बर्धन, सञ्चालन, सिकाइ सहजीकरण क्रियाकलाप (रणनीति), वैज्ञानिक पाठ्यक्रमको दृष्टिकोण, विद्यार्थीप्रतिको उत्तरदायीपूर्ण मूल्यांकन, सुशासन र निसंकोचता, अनुपातिक आर्थिक व्यवस्थापन, वृत्तिविकास र स्वच्छता, उच्चतम् प्रतिफल प्रतिभाको खोजी जस्ता विषय वस्तुप्रति यस विद्यालयको जिम्मेवारी र उत्तरदायित्व हुन्छ आगामी दिनमा ।

• आधुनिक शिक्षण विधि र प्रविधिसहितको अनुसन्धात्मक शिक्षण सिकाइ क्रियाकलाप
•  सेवा क्षेत्र भित्रका र विदेशस्थित अन्य विद्यालयहरूबीच सहकार्य निर्माण
• विद्युतीय सिकाइ सामग्री (लनलाइन र अफलाइन) को सार्वजनिकीकरण
• व्यावसायीक सिप र क्षमताको अभिवृद्धि तथा सर्वसुलभ प्रशिक्षण
• बहुउद्देश्यीय सभाहलको व्यवस्थापन तथा खेलकुद, आध्यत्म, नैतिक तथा योग शिक्षाको व्यवस्थापन
• गुरुयोजना तर्जुमा र कार्यान्वयन
• बाल क्लबहरूको प्रभावकारिता र व्यवस्थापन:– स्काउट, रेडक्रस सर्कल, पूर्णकालीन एनसिसि ट्रुप, क्षमता तथा सिप अभिवृद्धि क्लबहरू (नृत्य, गायन, मार्सल आर्ट, योग ध्यान खेलकुदका क्लबहरू इनोभेस्न क्लब, पौडी जस्ता विद्यार्थीद्वारा सञ्चालित क्लबहरूको विशिष्टीकृत व्यवस्थापन)
• विद्यालय विपद् व्यवस्थापन योजना तर्जुमा र कार्यान्वयनको व्यवस्था
• विद्यालयका विविध गतिविधिमा अभिभावकको पहुँच, सहभागिता पारदर्शिता र जवाफदेहिताको सुचिश्चितता
• छात्रवृत्ति कार्यक्रमलाई अझै सकलिकरण र प्रभावकारी र बृहत्तर पद्धतिको अवलम्बन
• विद्यार्थी गुणस्तर सर्कल (एसक्युसी)अन्तर्गत पिआइएसए, टिआइएमएसएस, पिआइआरएलएस लगायत उपलब्धि परीक्षण सञ्चालन ।
•  सेन्टर अफ एकाडेमिक एक्सिलेन्स एन्ड ह्याप्पी होममा रूपान्तरण ।

छात्रवृत्ति कार्यक्रम :

गण्डकीको गहना सन्दर्भ र लौकिकता बोकेको कार्यक्रम हो । यस कार्यक्रमअन्तर्गत प्रत्येक वर्ष २६ देखि ३० विद्यार्थी विद्यालय भित्रिने र विद्यालयबाट निस्कने हुन्छन् । यस कार्यक्रममा गरिब, जेहेनदारलाई अवसर दिइन्छ । पारिवारिक अवस्थाअनुसार छात्रवृत्ति अनुपात निर्धारण गरिन्छ । चलअचल सम्पत्ति, आमाबुबाको आयआर्जन/आम्दानी, परिवारको आर्थिक सामाजिक, सांस्कृतिक अवस्थालाई मानक मानिन्छ । छात्रवृत्ति कार्यक्रम देशभरका विभिन्न स्थानमा परीक्षा केन्द्र तोकी प्राय: प्रत्येक वर्ष माघ पहिलो साता छनोट परीक्षा सञ्चालन गरी मेरिट आधारमा छनोट प्रक्रिया सुरु गरिन्छ ।

समता र समानताको उच्चतम् व्यवस्थापन र विविधतामा भेदभावरहित बालमैत्री वातावरणको स्तरीकरण, निर्भीक, सिपमूलक, ख्याति कमाउन सक्ने, आफ्नो क्षमता, भविष्य र सिपको पहिचान गरेको राष्ट्रियता, श्रम र प्रतिष्ठाको बोध भएका प्रतिभावान् नागरिक उत्पादन र व्यवस्थापनमा नै गण्डकीले इँट्टा थप्ने छ । यसमा सोचको खाँचो छ हामीमा, अभिभावकमा राज्यमा जिम्मेवारी समुदायको समाजको र सरोकारवालाको नै हो । सगरमाथा चुचुरोमा पुग्न पनि डोरीको सहारा विश्वासको साथ लिनुपर्दछ । गण्डकीलाई यहाँसम्म पथप्रदर्शनको कार्य गर्नुहुने सम्पूर्णमा हार्दिक आभार एवं कृतज्ञता व्यक्त गर्दछु । (लेखक विद्यालय प्राचार्य हुन्)