समाजवादी मोर्चा बेमौसमको खेती

नेपालको संविधानले समाजवाद उन्मुख शासन प्रणालीको प्रावधान राखेको छ । संविधान निर्माण गर्ने क्रममा प्रत्यक्ष सहभागी रहेका सबै दलहरूको समाजवादप्रतिको समर्पण र प्रतिबद्धता हुनुपर्ने हो । तर व्यवहारमा समाजवाद उन्मुख भएको अनुभूति गर्न सकिएन । हालै वर्तमान प्रधानमन्त्रीसहित सत्तारुढ दलहरुका नेतात्रय र माओवादी दलका कमान्डर नेत्रविक्रम चन्दसहित चार दलहरुको संयुक्त घोषणामार्फत समाजवादी मोर्चा गठन भएको छ । यस राजनीतिक घटनाक्रमपश्चात् विभिन्न कोणहरूबाट यसको आलोचना र उपादेयतामाथि विश्लेषण भइराखेको छ ।
मोर्चाको उपादेयताको प्रश्न:
समाजवादको व्यावहारिक कार्यान्वयनका लागि समाजवादको नारासहितको क्रान्ति नै हुनुपर्दछ भन्ने मान्यता साम्यवादीहरुको देखिन्छ । समानता, वर्गविहीन समाज, मानव जातिका बीचको उच्चस्तरको सौहार्दताको परिकल्पना यसमा गरिएको हुन्छ । तर मोर्चाले क्रान्तिकारी परिवर्तनका दिशामा अघि बढ्ने जाँगर र उत्साह देखाएको छैन ।

यस मोर्चामा रहेका तीन दलहरू माक्र्सवादी चिन्तनका समर्थक हुन् । जसपाको पृष्ठभूमि साम्यवादी नै रहे तापनि माक्र्सवादलाई दलीय विधानले स्वीकार गरेको छैन । विभिन्न दर्शन र सिद्धान्तका साथ भिन्न उद्देश्यसहित राजनीति गरेकाहरूको समाजवादी मोर्चा निर्माण भएको छ । यो आफैँमा अप्राकृतिक गठबन्धन हो । डा. बाबुराम भट्टराई माक्र्सवादी चिन्तनबाट पृथक भई समाजवादी चिन्तनमा लागेका थिए । यसै सन्दर्भमा कमरेड प्रचण्डसँग सहकार्य गरेका थिए तर उनीलाई मोर्चामा सामेल गराइएन । निषेध र पूर्वाग्रहको राजनीतिको माध्यमबाट साम्यवाद प्राप्त गर्न सकिँदैन । मोर्चामा आबद्ध रहेका प्रायः सबै पात्रहरूको प्रयोग र परीक्षण भइसकेको छ । उनीहरूको हालसम्मको कार्यशैलीले यस देशको समुन्नतिका लागि खासै योगदान हुन सक्ने विश्वास गर्न सकिन्न ।

समाजवादको गन्तव्यका बारेमा पनि दलीय अडान र एजेन्डा पृथक प्रकारका छन् । व्यवहारमा लोकतन्त्र प्राप्तिपश्चात् शासनमा रहनेहरूको शासनसैली समाजवाद उन्मुख रहेको अनुभूति गर्न सकिएको छैन । लोकतान्त्रिक समाजवाद हो वा साम्यवादी समाजवाद हो, दलहरूका बीच नै मतैक्यता हुन सकेको छैन । समाजवादी मोर्चामा संलग्न रहेकाहरूको अभिष्ट व्यक्तिगत हिसाबले समान देखिएको छ । कमरेड विप्लव प्रचण्डसँग माओवादी केन्द्रमा रहन नसकेका पात्र हुन्, हतियार उठाएर असफल बनेका विप्लव मात्र सत्ताबाहिरका पात्र हुन् । विगतको जस्तो विद्रोहबाटै सत्ता कब्जा गर्ने सन्दर्भ उनलाई सहज छैन ।

आफ्नो इज्जत बचाएर राजनीतिको मूल प्रवाहमा प्रवेश गर्ने अभिलाषाले आकर्षित गरिराखेको छ । माओवादको अस्तित्व जोगाउने कि आफ्नो व्यक्तिगत राजनीतिलाई जीवन्तता दिने द्विविधामा प्रचण्डजी पुगेका छन् । गठबन्धनको सहारामा समेत ३२ स्थानमा खुम्चिन बाध्य भएका प्रचण्डजी नेपाली राजनीतिका चतुर खेलाडी तर विचलित पात्र हुन् । उनको आध्यात्मिक यात्राले यही सन्दर्भलाई पुष्टि गरिराखेको छ । उपेन्द्रजीलाई गौरकाण्डमा लागेको दाग मेट्नु छ । मधेसमा नयाँ दलहरूले उनलाई चुनौती दिएका छन् ।

उपेन्द्रजीले मधेसमा आधारित राजनीति गर्छन्, जनमत गुमाउँदै आएका छन् । यसबाट आफ्नो अस्तित्व रक्षा गर्नुपर्ने विकल्पको खोजीमा जसपा छ । माधवजीलाई आफ्नो दलको अस्तित्व जोखिममा परेको यथार्थताको बोध छ । आफ्ना समर्थकहरूलाई खुद्रे पसलरुपी दलमा कायम राख्ने चुनौती छ । जबजको सपना बाँडेर लामो समयसम्म एमालेको नेतृत्व गरेका हुन् । ओलीजीको मानमर्दन सहन नसकी एमाले दल फुटाएर जबजलाई विस्मरण गर्ने आधारको खोजी नेपालजीले गरिराखेका छन् । सिद्धान्त, आदर्श र निष्ठाको अभावमा समाजवादको गन्तव्य प्राप्त गर्न सकिँदैन । यति सानो हेक्कासमेत राजनीति गर्ने विभिन्न दलहरूका शीर्र्षहरूमा देखिएन ।

नेपालको संविधान दलाल पुँजीवादका आधारमा शासन सञ्चालन गर्न संविधानसभामा रहेका दलहरूका बीचको समझदारीको दस्तावेज हो । समाजवाद संवैधानिक थेगो हो । परिवर्तनलाई मूर्तरुप दिन जनताकै बीचबाट संविधान निर्माण गर्ने साहस यी राजनीतिज्ञहरुले गर्न सकेनन् । नेपाली जनताको पूर्णरुपमा सार्वभौम अधिकारको प्रत्याभूति नेपालको संविधानले गर्न सक्नुपर्दथ्यो । यदि यो सपना पूरा गर्नु नै थियो भने सबै दलहरूका बीच आफ्ना दलगत स्वार्थभन्दा माथि उठेर सामाजवाद उन्मुख गन्तव्य निर्माण गर्नुपर्दथ्यो । यसमा गम्भीर बन्न नसकेका केही दलहरूले मोर्चा बनाएका हुन् ।

मोर्चाको घोषणामा यसको दार्शनिक पक्ष यसलाई प्राप्त गर्न अवलम्बन गरिने तरिकाहरूको बारेमा उल्लेख भएको छैन । १५ बुँदे घोषणापत्रमा संघीयता, लोकतन्त्र, सुशासन, समृद्धि र सामाजिक, आर्थिक न्यायसहितको समाजवादको स्थापना गर्ने उल्लेख छ । स्पस्ट खाका नभएकै कारण सतही प्रतीत हुन्छ । मोर्चाको उपादेयतामाथि अन्य राजनीतिक दलहरूले पनि धेरै महत्व दिएका छैनन् । परीक्षण भइसकेका पात्रहरूको क्रियाकलाप स्वार्थ र सत्तालोलुप मात्र हुनेमा देशका तमाम स्वतन्त्र नागरिकहरू विश्वस्त छन् ।

सामान्यतया अहिलेको समाजवादी मोर्चा नामधारी दलहरू प्रायः सबै वामपन्थी पृष्ठभूमिबाट आएका छन् । उनीहरूको समाजवाद साम्यवादमै आधारित हुनुपर्दछ । यसको सफलताको लागि एमालेलगायत सबै वामपन्थी दलहरूलाई एकै थलोमा एकीकृत गर्न सक्नुपर्दछ । ठूला वामपन्थी दलहरूलाई पृथक राखेर निषेधको राजनीति गर्नेले समाजवादको लक्ष्य किमार्थ हासिल गर्न सक्दैनन् । साना दलहरुको प्रयासलाई सकारात्मकरुपमा त लिन सकिएला तर गन्तव्य निर्धारण गर्न कठिन छ । किनकि समाजवाद बृहत् परिवर्तनको एजेन्डा हो, खुद्रे एजेन्डा होइन । सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक रुपान्तरण अत्यावश्यक हुन्छ ।

आजको देशको समस्या भ्रष्टाचार, अस्थिर राजनीति, सहकार्य र समझदारीको सुसंस्कृतिको अभाव, आर्थिक संकट, सामाजिक र सांस्कृतिक अराजकताजस्ता विकृति र विसंगतिको निराकरणका लागि राष्ट्रिय शक्ति निर्माणका दिशामा अभिमुख हुने विषयलाई समाजवादको अमूर्त प्रस्तुतिले गौण बनाएको छ । समाजवादी मोर्चाको गठन नै राष्ट्रको लागि अर्को समस्या त बन्ने होइन ? आशंका गरिँदै छ ।

समाज र राजनीति एक–अर्काका परिपूरक हुन् । यी एक–आपसमा अन्तरसम्बन्धित हुन्छन् । उदारीकरण, निजीकरण र विश्वव्यापीकरणको प्रतिस्पर्धामा नेपाल सधैँ पछि परेको अवस्था छ । नेताहरूमा सपना पूरा गराउन सक्ने आधारहरूसहितको सपना बाँड्ने क्षमता हुनुपर्दछ । दलहरूका नेताहरूमा यसको स्पस्ट अभाव देखियो । आफ्नो दलीय पहिचान र सिद्धान्त एवं आस्थाका आधारमा सपना पूरा गर्ने दृढता प्रकट गर्दै नागरिकहरूमा आशाको सञ्चार गराउन सक्नुपर्दथ्यो । यस प्रकारको राजनीतिक दृष्टिकोणको सर्वथा अभाव रह्यो ।

सुनियोजित तवरले समाजवाद प्राप्त गर्ने हो कि ? यस माध्यमबाट लक्ष्यमा पुग्न सकिने हो वा होइन ? देशले सामना गरिराखेको अत्यन्त कठिन र जटिल राजनीतिक समस्याहरूको समाधानमा लाग्दै क्रान्तिकारी परिवर्तन गर्दा मात्र समाजवाद प्राप्त गर्न सकिने विश्वास साम्यवादीहरुमा छ । बहुलवादी समाजको पहिचान र प्रतिष्ठा कायम गर्ने, समावेशीकरणको सिद्धान्तले समेटेका वर्गहरूको अत्यन्त तीव्र गतिमा प्रगति गर्दै सबै प्रकारका अधिकारहरूको समान र व्यावहारिक रुपमा उपभोग गर्न सक्ने परिस्थिति निर्माण गर्नु नै समाजवाद हो । सबै स्थापित दलहरूले आत्मसमीक्षा गर्दै, आफूमा मौलिक रुपमै सुधार गर्ने दृढता प्रकट गर्दै कार्यान्वयनमा जाँदा मात्र यो गन्तव्य चुम्न सकिन्छ ।
निस्कर्ष:

नागरिकहरू गुणस्तरीय शिक्षा, स्वास्थ्य तथा रोजगारीको अवसर प्राप्त गर्न चाहन्छन् । तर आशा गर्ने ठाउँ कतै देख्दैनन् । बहुदलीय शासन प्रणाली नै एकदलीय देख्दै गएका छन् । आफ्नो आदर्श र समर्थन रहेको दलका पक्षमा निष्ठावान् रहन सक्ने मनोबल उनीहरुसँग देखिँदैन । राजनीतिक दलहरुले आफ्नो पहिचान गुमाउँदै गएको अवस्था छ । अब आफ्नो भविष्य सुनिश्चित गर्न दोस्रो र तेस्रो तहका नेता तथा कार्यकर्ताहरूले आ–आफ्ना पहिलो क्रममा रहेका नेताहरूलाई एकै ठाउँमा राखेर एकताको बाटो पहिल्याउन सक्दामात्र समाजवादको एजेन्डा थेग्न सक्ने अवस्था छ । तर त्यस प्रकारका साहसी युवा नेतृत्वको अभाव छ ।

नेपालमा केही पृथक वर्गका राजनीति गर्नेहरू छन् । पुँजीवादी व्यवस्थाका अन्ध समर्थकहरूले समाजवादलाई आत्मसात् गर्दैनन् । यो संख्यासमेत नेपालमा उल्लेख्य छ । दोस्रो वर्ग छ प्रजातान्त्रिक समाजवाद, नेकाले यस एजेन्डालाई आफ्नो दस्तावेजमा निरन्तररुपमा आत्मसात् गरेको छ । पटक–पटक सत्तामा रहँदै गर्दा यस दलले समाजवादको दिशामा उल्लेख्य नीति तथा कार्यक्रमहरु ल्याउन सकेन, प्रजातान्त्रिक समाजवादको दिशाबाट पृथक बन्दै गएको अनुभूति हुन थालेको छ ।

लोकतन्त्रको स्थापना र सस्ंथागत विकासको राजनीतिक यात्रामा लागेको सबैभन्दा पुरानो दलबाट नेपाली जनताले धेरै आशा गरेका हुन् तर अपेक्षित उपलब्धि प्राप्त हुन सकेन । लोकतान्त्रिक समाजवादलाई गन्तव्य मान्दै साम्यवादीहरू सत्तागठबन्धन गर्ने दलले बिस्तारै समाजवादलाई शब्दमा मात्र सीमित गरिराखेको छ । लोकतन्त्रको आवरणमा साम्यवादी सिद्धान्तको अवलम्बन गर्नेहरु जनताप्रति इमानदार हुन सक्दैनन् । नेपाली कांग्रेसप्रति नेपाली जनताले विश्वास गरिरहे । तर जनताको विश्वासलाई सम्मान गर्दै प्रजातान्त्रिक समाजवादको मार्ग निर्दिष्ट गर्न व्यवहारमा यो दलले क्रियाशीलता देखाएन ।

एमाले धेरैपटक सत्तामा रहेको ठूलो संसदीय दल हो । साम्यवादी दलहरूलाई नेपालको राजनीतिक इतिहासमै ठूलो समर्थन (नेकपालाई) दिएकै हुन्, तर उपलब्धि शून्य रह्यो । सबै प्रकारका सिद्धान्त बोकेका दलहरूलाई जनताले अवसर दिइसके तर देश र जनताप्रति कुनै पनि दल इमानदार देखिएनन् । यसलाई राजनीतिक दलहरूमा आएको विचलनको संज्ञा दिनुपर्ने हुन्छ ।

मुलुकमा साना व्यवसायीहरू अर्धमुर्छित अवस्थामा छन् । प्याज र आलुमा कर वृद्धि गरेर सर्वसाधारण नेपालीको दैनिकी कठिन बनाइएको छ । कृषिप्रधान देशमा कृषक र उपभोक्ताहरू दुवैलाई बिचौलियाहरूले ठगिराखेका छन् । यसलाई नियन्त्रण गर्ने एजेन्डा ल्याउन सरकार चाहँदैन । बेरोजगार युवाहरू विदेश पलायन हुन बाध्य छन् । उनीहरुले पठाएको विप्रेषणट देशको अर्थतन्त्र जीवन्त बनिराखेको छ । उनीहरूलाई नागरिक अधिकार दिने सोचसम्म यी दलहरूमा देखिन्न ।

तरलताको अभावबाट अर्थतन्त्र शिथिल बन्दै जाँदा कालोधन बाहिर ल्याउने कुनै प्रभावकारी कदम चाल्ने हैसियत र जाँगर सरकारसँग छैन । राजनीतिक नियुक्तिमा आफ्नै नजिकका नाताहरू मात्र योग्य देख्ने मनोरोगबाट देशका नेतृत्वमा रहनेहरू ग्रसित भएका छन् । दण्डहीनताले सीमा नाघेको छ । भ्रष्टाचारीबाट आदर्शका आशीर्वचन सुन्नुपरेको छ । दलभित्र गुटबन्दीको देखावटी विरोध गर्दै आफ्नो पक्षमा गुट निर्माण गर्न ताल्लीन छन् । विगतमा यी दलहरूका नेताहरुले गरेको त्याग र तपस्यालाई स्मरण गर्दै उनीहरूमा परिवर्तन आएको देख्ने आशामा जनताले पटक–पटक अवसर दिएका छन् ।

यस अवस्थामा यो मोर्चाबाट धेरै आशा गर्न सकिने अवस्था छैन । सत्तालोलुप दलहरूले सत्तामा सहभागी हुने अवसर पाउँदा सहजै यो मोर्चा परित्याग गर्ने छन् । यो मोर्चाको भित्री रहस्य एमाले र नेकाको सहभागितामा सरकार बन्ने चर्चा राजनीतिक बजारमा आएपश्चात् शीघ्र गठन भएको हो । ३२ स्थानको सौदाबाजीभन्दा ५४ स्थानको सौदाबाजी गर्न सहज हुने सोचले गठन भएको आलोचना हुँदैछ ।

तर मोर्चा गठनलाई सकारात्मकरुपमा लिनुपर्दछ । यसले सबैलाई मोर्चामा समेट्न आवश्यक परे सम्झौता गर्न सक्नुपर्दछ । विशाल छातीको प्रदर्शन कुन हदसम्म हुन सक्ने हो ? भविष्यले बताउला । यसको सफलता यसैमा निर्भर गर्दछ । मोर्चा घोषणाको दिन देखिएको जमघटलाई हेर्दा फेरि पनि असल कामका लागि समर्थन दिन जनता तयार भएका हुन् ।

मोर्चाको गठन आन्दोलन गर्दै राजनीतिक प्रणालीको परिवर्तन गर्न र चुनावी मोर्चा बनाउन गरिन्छ । तर अहिले निर्वाचन आइसकेको छैन । प्रणालीविरुद्धको आन्दोलन गर्न यी दलहरू तयार भएको अवस्था होइन । यस अर्थमा यो मोर्चाको उद्देश्य संसद्मा आफ्नो ठूलो शक्ति रहेको देखाउने र यसलाई निरन्तरता दिँदै आगामी निर्वाचनमा गठबन्धन गर्ने मात्र हुन सक्छ ।

समाजवादको एजेन्डा तयार पार्नु आवश्यक छ । वैज्ञानिक, प्राजातान्त्रिक, साम्यवादी कुन प्रकारको समाजवाद अवलम्बन गर्ने हो ? यसलाई गन्तव्यमा पु¥याउने अवधि, आधार र रणनीतिहरू के–के हुन् ? स्पस्ट गर्दा बेस हुनेछ । नेपालका बौद्धिक समुदाय यसको सफलताका बारेमा सन्देह गर्छन् तर उपयुक्त प्रकारको समाजवादको समर्थन गर्दै छन् । फाइदा उठाउन सक्ने अवसर यी चार दलहरूलाई छ ।

तर यस मोर्चाको गन्तव्य समाजवाद होइन । यसको आवरणमा सत्ताका लागि ५४ स्थान देखाई गर्ने सौदाबाजी हो । सबै राजनीतिक शक्तिहरूले समाजवादलाई जनतालाई झुक्याउने अस्त्र बनाउँदै आएका छन् । थकाइ मार्ने बेला भएका जीवनको उत्तरार्धमा प्रवेश गरेकाहरूको अस्तित्व रक्षाका लागि यो निर्माण भएको आलोचना हुँदै छ ।

२०७९ सालको निर्वाचनमा यी दलहरूले आफ्नो अनुहार नागरिकरुपी ऐनामा राम्ररी देखिसकेका छन् । मोर्चा यदि निरन्तर रहेमा गफगाफ गर्ने सानो क्लबका रुपमा परिणत हुनेछ । झीना–मसिना र लोपोन्मुख दलहरूका बीचको साझा चौतारी मन बुझाउने थलोमात्र हो । त्यसैले यो मोर्चाको सफलता र निरन्तरतामा नै आशंका छ ।