तपाईँ सुख चाहनुहुन्छ या दुःख ?

काठमाडौं ।

हामीसँग बिर्सने बानी छ । हामी त ‘म को हुँ’ भन्ने कुरै बिर्सन्छौँ । हाम्रो आफ्नै स्वभावलाई भुल्न पुग्छौँ । वास्तवमा हाम्रो प्रकृति के हो ? हाम्रो चाहना के हो ? हामी हाम्रो आवश्यकता के हो भन्ने कुरा पनि बिर्सन्छौँ ।

कुनचाहिँ चीजलाई बिर्सेर हाम्रो जीवनमा एउटा बेग्लै परिवेशको सिर्जना हुन पुग्छ ? जसका कारण हामीले ‘यो कस्तो परिस्थिति हो’ भन्ने कुरालाई पनि बुझ्न सक्दैनौँ ! यो किन भइरहेको छ ! हामीलाई त कस्तो पनि लाग्छ भने ‘मलाई नै किन नराम्रो भइरहेको छ ? कसैलाई चाहिँ किन राम्रो भइरहेको छ ?’

हामी यी सबै कुराहरूलाई बिर्सन्छौँ । वास्तविकता त के हो भने अज्ञानता तपाईँबाट टाढा हुँदैन र ज्ञान पनि तपाईँभन्दा टाढा छैन । सुख तपाईँबाट टाढा छैन र दुःख पनि तपाईँबाट टाढा छैन । तपाईँ आफ्नो जीवनमा जहाँ पुग्नुभए पनि, जेसुकै कर्म गर्नुभइरहे पनि सुख र दुःख दुवै कुरा तपाईँसँगै हिँडिरहेका हुन्छन् । ज्ञान र अज्ञान तपाईँसँगै गइरहेका हुन्छन् । असल पक्ष र खराब पक्ष दुवै तपाईँसँगै हुन्छन् ।

तपाईँको जीवनमा सबै कुरा छ पनि र केही पनि छैन । यी दुवै अवस्था हुन्छन्। तपाईँ आफ्नो कोठाभित्र पस्नुहुन्छ। छेस्किनी लगाएर ढोका बन्द गर्नुहुन्छ । त्यस अवस्थामा पनि तपाईँ एक्लो हुनुहुन्न। धेरै चीजहरू तपाईँसँगै त्यसै कोठामा भित्र गएका हुन्छन्।

तपाईँ पनि हुनुहुन्छ, जीवन पनि छ र मृत्यु पनि छ । त्यस कोठामा सबै कुरा छन्– ज्ञान पनि छ। अज्ञान पनि छ। अँध्यारो पनि छ। उज्यालो पनि सँगै छ । अर्को कुरा ती सृष्टिकर्ता पनि त्यस कोठामा साथैमा हुन्छन्।

यदि हामीले कोठालाई बन्द गरेर बत्ती निभायौँ भने अँध्यारो हुनेछ। जब ढोका पहिलादेखि नै बन्द हुन्छ भने अँध्यारो कहाँबाट पस्यो ? किनभने, त्यो पनि तपाईँसँगै भित्र पस्यो । धर्म पनि तपाईँसँगै छ र अधर्म पनि तपाईँसँगै छ।

तपाईँ पुग्नुभएको ठाउँमा सबै कुरा पुग्छ । एउटा याद गर्नुपर्ने विषयचाहिँ के हो भने तपाईँलाई यी सबै कुरा साथैमा हुन्छन् भनेर थाहा छ। त्यसैले तपाईँले रोजेको कुरालाई नै आत्मसात् गर्नुहोस् । प्रेम पनि तपाईँको साथमा आएको छ र घृणा पनि तपाईँकै साथमा छ।

अज्ञानतालाई होइन, ज्ञानलाई आफ्नो साथमा आमन्त्रण गर्न सिक्नुहोस् । यदि आफ्नो जीवनमा प्रकाशको चाहना राख्नुहुन्छ भने त्यो प्रकाशलाई ल्याउन सिक्नुहोस् । त्यसपश्चात् अँध्यारो त स्वतः भाग्ने नै छ।

यदि आफ्नो जीवनलाई केही परिवर्तन गर्न चाहनुहुन्छ भने केवल तीन सेकेन्ड सोच्नुहोस्। गर्नुभन्दा पहिला नै सोच्नुहोस्। तपाईँले के गर्न गइरहनुभएको छ भनेर तीन सेकेन्ड सोच्नु आवश्यक छ। त्यसपश्चात् जे गर्न लाग्नुभएको हो त्यो गर्नुहोस् । किनभने, क्रोध पनि तपाईँसँगै हुन्छ अनि क्षमा पनि तपाईँसँगै हुन्छ।

तीन सेकेन्डमा तपाईँले आफूलाई ‘क्रोध’ चाहिएको हो या ‘क्षमा’ चाहिएको हो भनेर रोज्न सक्नुहुन्छ। क्षमाले प्रेमलाई निमन्त्रणा गर्छ। प्रेमले उज्यालोलाई बोलाउँछ । उज्यालोले आनन्दलाई डाक्छ। केवल तीन सेकेन्डको कुरा हो। तपाईँ पहिला काम गर्नुहुन्छ अनि पछि मात्रै सोच्न थाल्नुहुन्छ । त्यसकारण तपाईँको जीवन दुःखदायी बन्न पुग्छ ।

हामीले जुनसुकै कर्म गरे पनि यसमा दुवै कुराको सम्भाव्यता हुन्छ । राम्रो पनि हुन सक्छ र नराम्रो पनि हुन सक्छ । हामीले हाम्रो भुलिरहने प्रकृतिका बारेमा सोचविचार गर्नु आवश्यक छ । र, मैले के पनि कोसिस गर्नु आवश्यक छ भने ‘मैले भुल्नुहुँदैन । मेरा लागि सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण चीजलाई मैले बिर्सनुहुँदैन ।’ यस कुराको सम्झना हुन थालेपछि त तपाईँको जीवनमा आफैँ परिवर्तन आउन थाल्छ । यदि हामी यो संसारमा परिवर्तनको चाहना राख्छौँ भने त्यो परिवर्तन संसारबाट होइन, तपाईँबाट शुरु हुन्छ ।

तपाईँले जेसुकै गरिरहनुभएको भए पनि ती सबै कुराको लक्ष्य आनन्द पाइयोस् भन्ने नै हो। वास्तवमा तपाईँ दुःखलाई सहन सक्नुहुन्न। मानिसको प्रकृति नै के हो भने तपाईँ दुःख सहन सक्नुहुन्न तर तपाईँ अपार सुखलाई सहन सक्नुहुन्छ। मानिसका लागि सुखको कुनै सीमा नै हुँदैन तर अलिकति दुःखले पनि उसलाई हैरान पारिदिन्छ । हरेक चीजमा सुख पनि हुन्छ र दुःख पनि हुन्छ।

यसमध्ये तपाईँले आफ्नो जीवनमा आपूmलाई चाहिएको चीजलाई छान्नुपर्ने हुन्छ। तपाईँ सुख चाहनुहुन्छ या दुःख चाहनुहुन्छ ! जुन दिन दुःख चाहिएको हुन्छ नि दुःख प्राप्त हुन्छ र सुख चाहिएको दिनमा सुख पनि प्राप्छ हुन्छ । यदि तपाईँले मेरो यो कुरालाई बुझ्नुभयो भने तपाईँले आफ्नो जीवनमा ठूलो परिवर्तन ल्याउन सक्नुहुन्छ ।

संसारले त दुःखबाट टाढा रहनका लागि विभिन्न किसिमका उपायहरूको व्यवस्था गर्दछ। जब शान्तिका बारेमा कुरा आउँछ, तब उनीहरू सोच्न थाल्छन्– शान्ति पनि हाम्रो दुःखबाट छुटकारा दिने त्यस्तै कुनै चीज हुनुपर्छ। तर, शान्ति त्यस्तो कुरा होइन।

हरेक मानिसले आफ्नै तरिकाबाट शान्तिका बारेमा फरक–फरक परिभाषा बनाएर राखेको छ। यदि कसैको केही हराएको छ र उसलाई सोधौँ– ‘शान्तिलाई के भनेर परिभाषित गर्नुहुन्छ ?’ अनि, उसले यही भन्नेछ, ‘जुन मेरो हराएको चीज छ, त्यसलाई पाएँ भने मलाई शान्ति हुनेछ।’

हामीले कुरालाई बुझ्न र विचार गर्न सक्षम हुन थालेपछि हामीमाझ एउटा लक्ष्य निर्धारण हुन्छ– मलाई यो प्राप्त गर्नु छ, मलाई यो बन्नु छ । त्यसपछि हाम्रो पूरै जीवन यसैमा समर्पित हुन थाल्छ । जसले गर्दा हामी स्वयम् आफैँबाट टाढिन थाल्छौँ । अनि, कुनै पनि सफलता प्राप्त गर्ने लक्ष्य भए पनि त्यसमा हामी सफल हुन सक्दैनौँ । आफू आफैँसँग परिचित हुनु सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा हो।

हामीभित्र भएको शक्तिले हामीलाई आफैँसँग सम्बन्ध गाँस्नका लागि सहयोग पुर्‍याउँछ, जसका माध्यमबाट हामीले आफूभित्र भएको त्यो चीजलाई अनुभव गर्न सक्छौँ । यदि हामीले पहिलादेखि नै हामीभित्र रहेको त्यो चीजलाई स्वीकार गर्‍यौँ भने हाम्रो जीवनमा एउटा यस्तो राम्रो परिवर्तन आउन सक्छ । त्यसको हामीले कल्पना पनि गर्न सक्दैनौँ । त्यो कुरा सम्भव छ ।

तपाईँको हृदयलाई एउटा तिर्खा लागेको छ । त्यही तिर्खाले भन्छ– ‘मलाई त्यो चीजसम्म पुर्‍याऊ जसबाट म शान्त हुन सकूँ । मलाई त्यो चीज प्राप्त भएपछि मेरो जीवनमा सन्तुष्टि प्राप्त हुनेछ ।’ यदि तपाईँलाई भोक लागेको छ भने त्यो भोकलाई मेट्नका लागि खानाको चित्र दिएर काम चल्दैन।

खाना नै खानु आवश्यक हुन्छ। त्यसै गरी, जीवनमा शान्ति–शान्ति भनेर मात्र हुँदैन । शान्तिलाई त अनुभव गर्नु आवश्यक छ । मानिसहरूको विचारमा त लडाइँ–झगडा रोकियो भने शान्ति हुन्छ । तर, लडाइँ बन्द भएपछि पनि शान्ति हुँदैन । किनभने, जुन मूल चीज छ, त्यो नै शान्त भएको हुँदैन।

यदि तपाईँ एउटा रेलमा यात्रा गरिरहँदा रेल हल्लिरहेको छ भने चाहे तपाईँले आफूलाई म नहल्लिऊँ भनेर जतिसुकै कोसिस गर्नुभए पनि त्यो कुरा सम्भव हुँदैन। किनभने, पूरै रेल नै हल्लिरहेको हुन्छ । त्यसै गरी, यो जीवनमा हामी जुन गाडीमा बसेका छौँ, त्यो नै हल्लिरहेको छ।

अनि, हामी आराम मिलोस्, हाम्रो जीवनमा शान्ति होस् भन्ने चाहन्छौँ । तर, पनि यो कुरा सम्भव छ किनभने हामीले खोजिरहेको शान्ति र सन्तुष्टि कतै अन्यत्र होइन हामीभित्रै छ । हामी त्यसको अनुभव गर्न सक्छौँ । एउटा कथा छ । दुईवटा भ्यागुता थिए । एउटा समुद्रमा बस्थ्यो र अर्काे इनारमा बस्थ्यो । दुवै भ्यागुता साथी–साथी थिए।

एकदिन समुद्रमा बस्ने भ्यागुतो इनारमा बस्ने भ्यागुताकोमा पाहुना लाग्न भनेर गयो । दुवैको कुराकानी चलिरहेको थियो। यत्तिकैमा इनारमा बस्ने भ्यागुताले सोध्यो, ‘तिम्रो समुद्र कतिको ठूलो छ ?’
समुद्रमा बस्ने भ्यागुताले भन्यो– ‘एकदमै ठूलो छ !’
इनारमा बस्ने भ्यागुताले इनारको एउटा क्षेत्रमा घेरा लगाएर सोध्यो– ‘के यतिको ठूलो छ ?’
उसले भन्यो, ‘होइन, योभन्दा त निकै ठूलो छ ।’
फेरि उसले पहिलाको भन्दा ठूलो एउटा घेरो बनाएर सोध्यो– ‘के यतिको ठूलो छ त ?’
उसले भन्यो, ‘होइन, समुद्र त योभन्दा पनि निकै ठूलो हुन्छ ।’
अनि, इनारमा बस्ने भ्यागुताले पूरै इनारलाई घुमेर घेरो लगाएपछि भन्यो– ‘तिम्रो समुद्र योभन्दा ठूलो त हुनै सक्दैन किनभने मेरो इनार तिम्रो समुद्रभन्दा कैयौँ गुणा ठूलो छ ।’
उसले भन्यो, ‘होइन, समुद्र योभन्दा त निकै ठूलो हुन्छ ।’
त्यसपछि इनारमा बस्ने भ्यागुताले भन्यो, ‘मलाई विश्वासै लागेको छैन । त्यो त इनारभन्दा ठूलो हुनै सक्दैन ।’

फेरि समुद्रमा बस्ने भ्यागुताले सम्झाउँदै भन्यो– ‘मित्र, भोलि तिमी मसँगै जाऊँ । म तिमीलाई समुद्र कत्रो हुन्छ भनेर देखाउनेछु ।’
भोलिपल्ट दुवै भ्यागुता सँगै गए । पोखरीमा बस्ने भ्यागुतोले समुद्र देखेपछि आश्चर्यचकित भयो । समुद्र त एकदमै ठूलो थियो । त्यसको त सिमाना पनि आँखाले देखुन्जेलसम्मको थियो ।

त्यसपछि इनारमा बस्ने भ्यागुताले भन्छ, ‘हो मित्र, तिमीले ठिकै भनिरहेका थियौ । मैले समुद्र देखेकै थिइन । त्यसकारण म त यति मात्र भन्न सक्थेँ, ‘मेरो इनार तिम्रो समुद्रभन्दा ठूलो छ’ तर अब मलाई थाहा भयो, मेरो इनार त समुद्रका अघि केही पनि होइन रहेछ ।

हामी पनि यस्तै विचारमा रुमल्लिएका हुन्छौँ । हामी आफ्नो धारणाको संसारमा एउटा सानो इनारमा रहेर के सोच्छौँ भने यो मेरो संसारभन्दा राम्रो अरू केही पनि छैन । जब हामीलाई कसैले भनिदिन्छ– ‘तपाईँभित्र पनि एउटा अर्कै संसार छ । एउटा यस्तो चीज छ जसद्वारा तपाईँलाई परम् शान्ति प्राप्त हुन सक्छ ।’ तर, यो कुरामा विश्वास गर्न हामीलाई गाह्रो हुन्छ ।

हामीलाई प्राप्त भएको यो जीवन पनि एउटा इनारजस्तै छ । यस जीवनरूपी इनारमा यस्तो पानी छ जसलाई पिउन थाल्नुभयो भने तपाईँको प्यास मेटिनेछ । तपाईँ यो संसारमा जीवित रहुन्जेलसम्म तपाईँ जहाँसुकै जानुहोस्, जेसुकै गर्नुहोस् तर यो चीज सदैव तपाईँभित्रै रहनेछ । यदि तपाईँले त्यो पानीलाई निकाल्न सिक्नुभयो भने यो संसारमा तपाईँ साँच्चै खाली हात आउनुभएको थियो नै तर तपाईँ खाली हात जानु आवश्यक हुँदैन ।
(मानवता र शान्ति विषयका अन्तर्राष्ट्रिय वक्ता प्रेम रावतको सम्बोधन । संकलन एवं प्रस्तुतीकरण : डा. प्रेमराज ढुङ्गेल । थप जानकारीका लागि (www. premrawat.com)