मानिसहरू कुनै न कुनै पेसा वा व्यवसायमा संलग्न हुन्छन् । आफू संलग्न रहेको पेसा वा व्यवसायमा लामो समयसम्म टिकिरहन र सफलता हासिल गर्न सक्छन् भन्न सकिँदैन । सबै मानिसहरू आफूले गर्दै आएको पेसा वा व्यवसायबाट पूर्णरुपमा सन्तुष्ट हुन्छन् भन्न सकिँदैन । जसरी मन्दिरका पुजारीहरू नित्य पूजा गर्छन् तर ती पुजारीहरूमध्ये सबैको भगवान्प्रति पूर्ण आस्था नहुन सक्छ । कुनै पुजारीले पूजा गर्नुलाई केवल जागिरका रुपमा लिएको पनि हुन सक्छ, त्यसैले पुजारीहरू पनि भक्तजनका अगाडि कट्टर आस्थावान् देखिने प्रयत्न गर्दछन् । यद्यपि भक्तजनलाई त्यतापट्टि चाँसो हुँदैन, उनीहरूका पनि आआफ्नै समस्याहरू हुन्छन् । भक्तजनलाई लाग्दो हो,‘यी पुजारी साँच्चिकै भगवान्का भक्त हुन् ।’
विगत लामो समयदेखि म शिक्षण पेसामा आबद्ध छु । जति बेला म विद्यार्थी थिएँ, त्यति बेला शिक्षकहरूको शिक्षण पेसाप्रति एक प्रकारको समर्पणभाव थियो, वहाँहरूको खेतीपातीबाहेक अन्य व्यवसाय कमै हुन्थ्यो । अहिलेजस्तो महिनैपिच्छे लन्च हुने नयाँनयाँ मोडेलका मोबाइल, मोटरसाइकल, कार वहाँहरूको दिमागमा हुँदैनथे, जे र जो हुन्थे, विद्यार्थीहरू नै हुन्थे । शिक्षकहरू एकदमै विद्यार्थी केन्द्रित हुनुहुन्थ्यो । शिक्षणका विधिहरू पूरै शिक्षक केन्द्रित हुन्थे ।
वर्तमानमा धेरै विद्यालय तथा विश्वविद्यालयहरू खुलेका छन्; सरकारी र निजी लगानीमा । शिक्षण विधिमा पनि परिवर्तन हुँदै छ । गाउँ गाउँमा पुस्तकालय, प्रयोगशाला, शौचालय आदिका लागि बर्सेनि लाखौँको बजेट विनियोजन भइरहेको छ । निजी विद्यालयहरूले पनि समयसापेक्ष आपूmलाई परिमार्जन गर्दै लागिरहेका छन् । शिक्षा क्षेत्रमा ठुलो परिवर्तन आएको देखिन्छ ।
तर; आज मैले यहाँ उठान गर्न खोजेको मूल विषय समर्पणभाव हो । विद्यालय तथा विश्वविद्यालयमा अध्यापन गर्ने शिक्षक तथा प्राध्यापक र प्रशासन संयन्त्रमा रहेर काम गर्ने प्राचार्य तथा क्याम्पस प्रमुख अनि कर्मचारीहरू आफ्ना विद्यालय र क्याम्पसका विद्यार्थीहरूप्रति चिन्तित छन् त ? विद्यार्थीहरूको शैक्षिक गुणस्तर वृद्धिका लागि उनीहरू साँच्चिकै समर्पणभावका साथ आफ्नो जिम्मेवारी पूरा गरिरहेका छन् त ? शिक्षक तथा प्राध्यापक र प्रशासन संयन्त्रमा रहेर कार्य गर्ने प्राचार्य तथा क्याम्पस प्रमुख अनि कर्मचारीहरू केवल जागिर मात्रै खाइरहेका त छैनन् ? म स्वयं शिक्षक भएका नाताले शिक्षकहरूका समस्याबारे म पूर्णरुपमा अवगत छु । यहाँ आज चर्चाको विषय शिक्षकहरूका समस्याका बारेमा पनि होइन । शिक्षकहरूका समस्याबारे आगामी दिनमा चर्चा गरौँला ।
मेरो उठानको विषय हो, के हामी गरिबी, अभाव र अन्य विविध समस्याका बाबजुद आफ्नो कर्मक्षेत्रमा रमाउन सक्छौँ ? आज विद्यार्थीहरूमा परिवर्तन आएको छ तर यो परिवर्तन सकारात्मकभन्दा नकारात्मकतर्फ उन्मुख छ भन्ने आम गुनासो छ । विद्यार्थीहरूमा आएका यस्ताखाले परिवर्तनका कारणहरू सञ्चार प्रविधिमा आएको व्यापक पहुँच र रुपान्तरणमात्र हो कि ? शिक्षकहरूको व्यवहार कति हदसम्म जिम्मेवारी छ ?
हेडसरले काम ठगेपछि सहायक हेडसरले देखासिकी गर्नुपर्यो । मानक नै यस्तो बनेको हुन्छ, पदमा जानु भनेको काम ठग्नु हो
आज प्राय: शिक्षकहरू एकभन्दा बढी पेसा र व्यवसायहरू गर्न बाध्य छन् । आफूलाई पुगीसरी आएका कतिपय शिक्षकहरू अन्य पेसा र व्यवसाय गर्न इच्छुक देखिन्छन् । एउटा पेसामा हल्का बेइमानी गर्ने व्यक्ति अर्को पेसामा त्यही समयमा पूर्ण इमानदार हुन सक्छ कि सक्दैन ? एउटा शिक्षक आफ्नो विद्यालयलाई अलिकति धोखा दिइरहँदा अर्को ठाउँमा पूर्ण रूपमा बफादार हुन सक्छ कि सक्दैन ? सफलताको परिभाषा के हो ? मानक के हो ? एउटा व्यक्तिले ठुलो घर बनायो, कार किन्यो, परिवारका लागि धेरै सम्पत्ति जम्मा गर्यो तर धेरै जनासँग झुट बोलेर । अब उक्त व्यक्ति आफ्ना परिवारजनसँग चाहिँ सत्यमात्र बोल्न सक्छ कि सक्दैन ? के उसको बानी पूर्णरुपमा झुटमा परिवर्तन भएको हुन्छ वा आपूmलाई स्विच अन–अफ गरेजस्तो झुट–सत्य मोडमा लाने–ल्याउने गरिरहन सक्छ ?
मैले यो लेखको सुरुआत किन मन्दिरका पुजारीबाट गरेको हुँ भने माथि उल्लिखित शिक्षक, प्राचार्य जो जति ठुलो झुट बोल्दछ, ऊ त्यति नै भगवान्को भक्तको रुपमा देखा पर्दछ । यतिमात्र होइन, विभिन्न प्रकारका पूजा आदि घरमा पनि लगाइरहेको हुन्छ । जसरी गाउँगाउँमा अन्धविश्वासले कोही नमरुन् भनेर धामीझाँक्रीलाई नै ‘हे मनुवा ! तँ अब स्वास्थ्य चौकी जा’ भनेर काम्न लगाइन्छ, त्यसरी नै अहिलेका नवपण्डितजीहरूलाई ‘अबदेखि म झुट बोल्दिनँ, मेरा सेवाग्राहीलाई गुमराहमा राख्दिनँ’ भनेर १–२ पटक गोदान गर्न लगाउने हो कि !
इतिहासमा हामीले कसैले भनेको सुनेकै हो, ‘म नै राज्य हुँ, मेरो बोली कानुन हो । अनुशासन प्रजालाई हो राजालाई हैन ।’ अहिले हरेक विद्यालयका प्रमुख शिक्षकले आफ्नो विद्यालय र विद्यार्थीहरूप्रतिको समर्पणमा कमी ल्याएको हो कि भन्ने देखिन्छ । उनीहरूले ‘के भन्छन्’ भन्दा पनि ‘के गर्छन्’ भन्ने कुरा सम्पूर्ण शिक्षक, कर्मचारी र विद्यार्थीले देखेका हुन्छन् । विद्यालयका हेडसरले काम ठगेपछि सहायक हेडसरले देखासिकी गर्नुपर्यो किनकि मानक नै यस्तो बनेको हुन्छ ।
पदमा जानु भनेको काम ठग्नु हो । जस्तै : विभिन्न बैठकहरू हुन्छन्, ती बैठकहरूमा हेडसरले समयको पालना गर्दैनन् अर्थात् ठिक समयमा बैठक सुरु गर्दैनन् भने उसको मातहतमा भएका शिक्षक–कर्मचारीमा पनि ‘ढिलो प्रवृत्ति’ बढ्दै जान्छ । अझ ‘ढिलो आए पनि हुन्छ’ भनेको रहेछ भने त ती शिक्षक–कर्मचारीमा समर्पणभाव एकाएक घटिहाल्छ । विद्यालयका हेडसर विभिन्न व्यक्तिगत काममा बाहिर निस्कने र ‘म त हेड सर पो त’ भन्न थाले भने अरुले पनि विस्तारै चुपचाप काम ठग्न थालिहाल्दछन् । अर्कातिर चाकडीबाजहरू ‘हजुर कति व्यस्त ! कसरी विवाह भोजमा पनि विद्यालयकै बारेमा सोचिबक्सिन्छ !’ भन्दै नजिकिन्छन् । खुरुखुरु काम गर्नेहरू र चाकडीबाज स्वभाव भएकाहरू आफूलाई केही दूरीमै राख्छन् र चुपचाप बस्दछन् । त्यसपछि कसैले ठाउँको नाम लिन्छन् – ‘यो स्याउली बजार हो, यहाँ केही हुन्न ।’ कसैले व्यक्तिको नाम लिन्छन् – ‘यो फलानो हुन्जेल केही हुन्न ।’ यद्यपि सबैको जागिर चलिरहेकै हुन्छ । विद्यार्थीमा ध्यान नपुग्नाको खातिर अनुशासन र सिप विकास केवल कागजमा मात्र सीमित हुन्छ । अर्कातिर अभिभावकहरूलाई पित्तल देखाएर गफ दिनु त छँदै छ, ‘यो अकबरी सुन हो; हेर्नुहोस् त पहेँलो छ कि छैन ?’
यो लेख कुनै व्यक्ति वा एक संस्थाप्रति लक्षित छैन । मुख्य कुरा हामी आम शिक्षकहरू आफ्ना विद्यार्थीहरूप्रति कत्तिको समर्पित छौँ ? भन्ने हो । शिक्षण पेसाप्रति आबद्ध सबैले स्वमूल्यांकन गर्ने समय आएको छ ।
एउटा महत्वपूर्ण कुरा – समर्पणमा बहानाबाजी चल्छ कि चल्दैन ? यावत् प्रश्नहरूमा दुई मिनेट आत्मचिन्तन गरौँ । विद्यार्थी सप्रनु र बिग्रनुमा हाम्रो हात हुन्छ कि हुन्न ? बहस गरौँ !
